Málfregnir - 01.07.1990, Blaðsíða 26

Ritfregnir
eftir Baldur Jónsson
íslensk orðsifjabók. Eftir Ásgeir Blön-
dal Magnússon. Orðabók Háskólans.
Reykjavík 1989. xli + 1231 bls.
Þessarar bókar hefir lengi verið beðið.
Hún er fyrsta orðsifjabókin sem samin er
á íslensku. Eldri orðsifjabækur yfir
íslenskt mál eru allar á þýsku, þar á
meðal hið mikla rit Alexanders Jóhannes-
sonar prófessors, lslandisches etymolo-
gisches Wörterbuch. Það var gefið út í
Bern og kom út í heftum á árunum 1951-
1956. Sú bók hefir fáum nýst nema
fræðimönnum, og hefir mörgum verið
ami að, því að hér hefir löngum legið í
landi almennur áhugi á uppruna orða,
skyldleika þeirra og venslum, þ.e.
orðsifjum. Það var því ekki vonum fyrr
að íslendingar eignuðust íslenska orð-
sifjabók á sínu eigin máli.
Höfundur þessarar nýju bókar, Ásgeir
Blöndal Magnússon (1909-1987), var
lærisveinn Alexanders Jóhannessonar
(1888-1965). Ásgeir var lengst af sér-
fræðingur og ritstjóri á Orðabók Háskól-
ans og lauk ferli sínum þar sem forstöðu-
maður 1978-1979. En líklega hefir hann
orðið kunnastur fyrir útvarpsþætti sína
um íslenskt mál. Hann fór snemma að
velta fyrir sér orðsifjum, og þegar á leið
ævi byrjaöi hann í tómstundum sínum að
efna í þessa orðabók, en mest vann hann
að henni eftir að embættisstörfum lauk
og gat þá helgað sig henni óskiptur.
Þegar hann féll frá sumarið 1987 var
orðabókin tilbúin í handriti af hans
hálfu, en samstarfsmenn hans á Orða-
bók Háskólans gengu frá henni til
prentunar.
Orðsifjabók Ásgeirs Blöndals Magn-
ússonar er álíka mikil að vöxtum og verk
lærimeistara hans. En ritin eru gerólík.
Orðabók Ásgeirs ætti að vera mun
aðgengilegri íslendingum, lærðum sem
leikum, bæði vegna málsins og eins
vegna þess að í bók Alexanders er efnið
flokkað eftir indóevrópskum rótum, en í
nýju bókinni er orðum raðað í stafrófs-
röð. Að vísu hefði ég kosið að hafa staf-
rófsröðina öðruvísi, þ.e. greina á milli a
og á o.s.frv., eins og nú er loksins að
verða venja, en það skiptir ekki öllu
máli.
í bókinni eru um 25000 flettiorð,
gömul og ný, og fylgir flestum þeirra
margvíslegur fróðleikur, t.d. um orð-
flokk, merkingu, samsvarandi eða skyld
orð í öðrum málum og skyld orð í ís-
lensku. Stundum er rakinn ferill orða,
einkum tökuorða, en minna er um endur-
gerðar (frumnorrænar eða frumgerm-
anskar) myndir innlendra flettiorða en
ætla mætti.
Ef orð er ekki kunnugt úr íslenskum
fornritum, heldur úr yngri heimildum, er
þess getið í svigum. Á eftir flettiorði
stendur þá til dæmis „(17. öld)“. Það
merkir að elsta heimild er frá 17. öld, en
um yngsta dæmi er ekkert sagt. Ástæða
er til að ætla að mörg orð í bókinni eigi
sér mjög skamma sögu í íslensku, og um
sum er beinlínis sagt að þau séu stakorð,
þ.e. komi aðeins einu sinni fyrir.
Orðaval þessarar bókar vekur athygli
og einkennir hana öðru fremur. Höfund-
ur hennar var fágætlega orðfróður og
áhugasamur um sjaldgæf orð, sem höfðu
litla útbreiðslu í tíma og rúmi. Sumt af
því ræddi hann um í útvarpsþáttum
sínum og hafði frá hlustendum. Bókin
26