Málfregnir - 01.07.1990, Blaðsíða 12

1. Langoftast er um það að ræða að
kostirnir séu misaldra. Tökum til dæmis
eignarfallsmyndirnar Haralds og Har-
aldar. Báðar eiga sér einhverja hefð
í málinu, og er því ekki auðvelt að dæma
aðra beinlínis ranga og hina rétta. Báðar
hafa sama notagildi, og beygingar-
kerfið leyfir hvorn kostinn sem er.
En fyrrnefnda orðmyndin, Haralds, á
sér miklu lengri hefð, sem haldist hefir
raunar óslitið frá upphafi vega til þessa
dags. Samkvæmt þeim meginsjónar-
miðum sem lýst hefir verið, ber því
að taka Haralds fram yfir Haraldar.
Haralds er betra mál. Með sömu rökum
er vetrar betra eignarfall en veturs og
lœknar betri fleirtala en lœknirar þótt
síðarnefnda beygingin sé orðin býsna
gömul.
Slíkt mat kemur því aðeins til greina
að bæði orðin eða orðasamböndin, sem
um er að ræða, séu í notkun nú á dögum
og eigi sér ekki því misjafnara fylgi. Til
dæmis kemur ekki til mála að taka orð-
myndina Reykjarvík fram yfir Reykja-
vík, þótt hin fyrrnefnda sé eldri (a.m.k.
í rituðu máli), né heldur Skálaholt fram
yfir Skálholt, enda eru þetta líka eigin-
nöfn.
2. Fyrir getur komið að tveir kostir
megi teljast jafn-góðir. Svo er til dæmis
um orðmyndirnar tveimur og tveim,
þremur og þrem. Þær eru allar forn
íslenska. Hinu er ekki að neita að lengri
myndirnar eru taldar varðveita meira af
leifum ævafornrar þágufallsendingar og
eru því af mörgum taldar eftirsóknar-
verðari en hinar. - Enn fremur má nefna
hér þágufallið af mannsnafninu Jakob
(sem að vísu er biblíunafn). Nú á dögum
segja menn ýmist Jakob eða Jakobi
í þágufalli, og ekki verður betur séð
en svo hafi verið alla tíð. Að minnsta
kosti má benda á íslenskt handrit frá
13. öld, þar sem báðar myndirnar koma
fyrir á sömu síðunni með örstuttu
millibili. Enda er það svo, að kerfið
leyfir víst hvora endinguna sem er, þó
að ég fyrir mitt leyti vilji heldur hafa /-ið
með.
3. Oft er um það að ræða að málvenjur
séu staðbundnar, og hefir mörgum orðið
hált á því, þar á meðal sjálfum mér.
Sums staðar á landinu segja menn að
þora e-u, þótt flestir tali um að þora
e-ð, rétt eins og sumir segja langur og
aðrir lángur. Hvort tveggja verður að
teljast rétt að vissu marki. Hins vegar
leikur enginn vafi á því, að þora e-u er
bæði í minnihluta og þar að auki yngra
mál en þora e-ð. Ef farið væri út í sam-
ræmingu máls bæri því að taka þora e-ð
fram yfir.
4. Loks skal ég nefna dæmi þess að
málvenja sé ókunn og vafi leiki því á um
matið.
Veiku kvenkynsorðin sýra og þota eru
nú orðin algeng í máli manna bæði í ein-
tölu og fleirtölu. Hvernig á nú að beygja
þessi orð í eignarfalli fleirtölu? Ég verð
að játa að við þessu kann ég ekki einhlítt
svar, og þessi orð hafa ætíð sett mig í
ærinn vanda. Segja má að meginreglan
um veik kvenkynsorð af þessu tagi sé sú,
að eignarfall fleirtölu endi á -na. Sam-
kvæmt því ætti að segja sýrna og þotna
(eins og fráfœrna og gatna). Á hinn bóg-
inn eru margar undantekningar frá
meginreglunni, ekki síst í orðum með r-i
í stofni (t.d. börur, skora, vara, vera
o.fl.). Og síðan farið var að nota orðið
þota um þrýstiloftsflugvél er það oftast
haft n-laust í eignarfalli fleirtölu. Hin
skammvinna málvenja, sem þar er við að
styðjast, brýtur í bága við meginregluna,
og svo mun einnig vera um orðin lota og
tota og fleiri sambærileg orð. En orð-
myndinni þotna bregður raunar fyrir, og
ég er ekki frábitinn því, að hún hafi við
betri rök að styðjast en hin. En dómur-
inn er naumast einhlítur, og mætti nefna
mörg fleiri vafadæmi úr þessum beyg-
ingarflokki. Hugsanlegt er að vísindaleg,
málsöguleg rannsókn gæti orðið að liði,
12