Málfregnir - 01.07.1990, Blaðsíða 10

festu og íhaldssemi líður, er það
sífelldum breytingum undirorpið meðan
einhver talar það og skrifar. Engin lif-
andi tunga stendur kyrr, ekki heldur þó
að fólkið sem talar hana sé einangrað.
Við skulum nú athuga hvers eðlis þær
breytingar eru sem orðið hafa á íslensku
máli á umliðnum öldum.
Orðaforðinn
Hyggjum fyrst að orðaforðanum. Mörg
orð hafa horfið úr notkun, enn fleiri hafa
bæst við, og sum hafa komið og farið. Pá
hafa mörg þeirra, sem notuð hafa verið
frá upphafi, skipt um merkingu eða bætt
við sig merkingu. Pótt hér hafi orðið
æðimiklar breytingar, eru þær ekki meiri
en svo, að nútímamenn eiga sæmilega
auðvelt með að skilja íslenskt mál frá
hvaða tíma sem er. Meðan þetta sam-
hengi helst eru breytingar á daglegum
orðaforða og merkingu orða miklu
fremur til góðs en ills. Allt verður eitt
allsherjarforðabúr eins og dæmin sanna.
Skáld og rithöfundar og aðrir orðasmið-
ir, sem mestu valdi hafa náð á íslensku
máli, hafa fært sér þessar óvenjulegu
aðstæður í nyt á meistaralegan hátt og
með því treyst aftur þau bönd sem binda
gamalt og nýtt í eina órofa heild.
Framburður
Næst skulum við hyggja að framburði. Á
því leikur víst enginn vafi að í öllu okkar
málverndarstarfi hefir minnst rækt verið
lögð við framburðinn. Pó hafa fáar meiri-
háttar breytingar orðið á íslenskum
framburði síðan um 1600. Afdrifarík-
ustu breytingarnar á síðari öldum eru
þær að hv- í upphafi orða hefir víðast
hvar orðið kv-, og flámæli gerði vart við
sig í sumum landshlutum, en er nú aftur
á undanhaldi. En frá því að ritöld hófst
og fram yfir siðaskipti urðu miklar og
tíðar breytingar á íslenskum framburði,
einkum þó á sérhljóðum. Ef litið er á
sérhljóðakerfið í heild sinni hefir það
breytt sér margsinnis uns það er nú orðið
gerólíkt því sem var á dögum Ara fróða.
Slíkar breytingar skilja eftir sig ýmis
spor og setja okkur óneitanlega í nokk-
urn vanda þótt við þurfum ekki að eiga
orðastað við þá menn sem skrifuðu
bækur á 12. og 13. öld. í þessu sambandi
nægir að minna á samruna hljóðanna y
og i. Sú breyting hefir, sem kunnugt er,
torveldað okkur að stafsetja orð á fyrri
tíðar vísu sem við kjósum þó helst að
halda í meðan kostur er. Fráhvarf frá
þeirri venju ylli furðumikilli röskun á ís-
lenskri rithefð, myndi jafngilda uppgjöf
mikilvægs vígis í varnarstríði. Sams
konar hætta fylgir flámælinu. Pegar það
er komið á hæsta stig gera menn tvö
hljóð úr fjórum: e og i verða að einu
hljóði og u og ö að öðru. Hér er um að
ræða mikla einföldun á sérhljóðakerf-
inu. Ef hún hefði náð fram að ganga
hefði hún haft í för með sér samruna
fjölmargra algengra orða, og sennilega
hefði orðið vonlaust verk að kenna
íslenska stafsetningu án þess að taka
hana í sátt.
Orðskipan
Um orðaskipan eða setningagerð er það
að segja að hún hefir sveiflast ofurlítið til
og er reyndar býsna frjálsleg í íslensku.
En mér er nær að halda að í því efni
standi nútímamálið ekki fjær forna mál-
inu en máli 17. og 18. aldar. Setninga-
fræðileg tengsl, svo sem beygingarlegt
samræmi milli frumlags og umsagnar og
fleira slíkt, hefir haldist óbreytt í aðal-
atriðum.
Beyging
Að lokum er það að segja um beygingar
orða að á þeim hafa líklegast orðið öllu
fleiri breytingar en menn átta sig
almennt á í fljótu bragði. Þær eru helst
fólgnar í því, að einstök orð hafa flust á
milli beygingarflokka og sumar beygingar-
endingar hafa breyst, t.d. endingar við-
10