Skírnir - 01.09.1989, Page 164

414
HALLDÓR GUÐJÓNSSON
SKÍRNIR
Bæði stofnanir og fyrirtæki hafa þannig tiltekin markmið, eitt eða
fleiri, en það hafa samfélög varla nema þá mjög almenn og víðtæk
eins og það að viðhalda sjálfu sér sem gjarnan felur í sér það að gæta
velferðar meðlimanna. Af slíkum almennum markmiðum spinnast
auðvitað eftir eðli máls tilteknar skyldur og tiltekin markmið sem
samfélagið verður að sinna og fá jafnvel stofnanir eða fyrirtæki til
aðstoðar. Hins vegar er erfitt að ímynda sér að unnt sé að skipta
viðfangi samfélaga svo niður í þætti að öllu verði vísað til stofnana
eða fyrirtækja með afmörkuð markmið eða starfssvið.
Vert er að veita því athygli að gerðir samfélaga og stofnana mót-
ast einkum af skyldum þeirra. Skyldur stofnana eru afmarkaðar og
gefnar. Þær eru réttlætingin og undirstaðan sem tilvist stofnunar-
innar hvílir á, því skyldurnar eða þarfirnar sem rekja má stofnunina
til eru gefnar á undan henni. I samfélögum er þessu öfugt farið,
samfélögin eru til fyrst, skyldurnar sem það tekst á herðar ráðast af
samfélagslífinu og eru þar af leiðandi hvorki gefnar né takmarkaðar
fyrirfram. Hvorki stofnanir né samfélög lúta þannig markaðnum
eða peningaviðmiðuninni beint, skyldurnar sem þeim eru faldar
eru gjarnan svo brýnar að þeim verður að fullnægja hvað sem það
kostar. Auðvitað leysir þetta hvorki samfélög né stofnanir undan
því að taka tillit til kostnaðar en gerir þó skýran greinarmun þeirra
og fyrirtækja sem hljóta að meta allar gerðir sínar á mælikvarða
peninganna og helst á hann einan. Fyrirtæki horfa þannig frekar til
tækifærisins en skyldunnar.
Frá sjónarhorni skyldu og tækifæris, þ. e. helstu tilefna til að-
gerða, má þá aðgreina þessi þrjú félagslegu fyrirbæri: Samfélög
mótast af skyldum sem skapast innra með þeim eða í viðureign
þeirra við umhverfi sitt. Þessar skyldur eru ótakmarkaðar og ekki
er unnt að gefa þær upp fyrirfram. Stofnanir mótast af skyldum
sem utanaðkomandi aðilar fá þeim. Þessar skyldur eru takmarkað-
ar og fyrirfram gefnar. Fyrirtæki mótast af tækifærunum sem þeim
gefast. Þau hafa þá skyldu eina að skila arði.
Af þessu er ljóst að fyrirtæki og stofnanir eru fremur af tegund-
inni Societas en Universitas í þeim rómverska skilningi sem áður
var nefndur. Það er rétt að nefna það hér að margir telja að einnig
eigi að líta á altæk samfélög undir sjónarhorni Societas. Þeir sem
þyngsta áherslu leggja á einstaklinginn og frelsi hans og vilja reisa