Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 14

Byggastefna bndasamflagsins
Sagnir 1999 13
þjóna hagsmunum málflytjenda. Þær hljóta að eiga sér stoð í
þeim raunveruleika sem sagnfræðingar leitast við að brjóta til
mergjar. Því er ekki úr vegi að athuga nánar nokkrar hugmyndir
bænda um þjóðþrifamál á 18. og 19. öld og þá skírskotun til ytri
aðstæðna sem látin var réttlæta mannréttindasjónarmið og
„byggðastefnu“ gamla samfélagsins. Athugum um leið
hugmyndir bænda um „reglu“ í þjóðfélaginu, það sem þeir
töldu rétta og eðlilega þjóðfélagsskipan, og hvernig sú
hugmyndafræði var til komin.2
Málsvörn betri bænda
Hinar gömlu hugmyndir um „jafnvægi bjargræðisveganna“
tóku í rauninni mið af gagnkvæmum og knýjandi þörfum
bænda annars vegar og þeirra sem höfðu aðalframfæri sitt af
sjósókn hins vegar. Bréf sem Ingibjörg Jónsdóttir (1784-1865)
húsfreyja á Bessastöðum skrifaði haustið 1829 gefur
vísbendingu um þarfir hinna síðarnefndu:
Bágt er ef harðindi koma norðanlands. Þá er ég viss um, að
nesjabúarnir hérna lifa engu sældarlífi, því mestallt sitt
smjör fá þeir að norðan, og þegar það ekki fæst verða hér
líka harðindi...3
Í bréfinu kemur fram að sjávarafli hefur verið í meðallagi
og að mörg kaupskip eru komin. En Ingibjörg kallar það
„harðindi“ þegar smjör fæst ekki keypt.
Þótt frægt sé orðið af Sölku Völku að fátæklingar við
sjávarsíðuna drægju fram lífið af soðningu í alla mata gerir
Ólafur Stefánsson ráð fyrir því árið 1786 að þurrabúðarfólk
kaupi af bændum allan mjólkurmat og enn fremur kjöt. Hann
taldi einnig ull og sauðskinn til nauðsynja sem
þurrabúðarfólkið gat einungis keypt af bændum.4 Þörfin var
gagnkvæm því að í sveitum var hertur fiskur, með smjöri,
dagleg fæða árið um kring.5
En hvers vegna var það þá talið skaða hagsmuni heildar-
innar að leyfa óhefta búðsetu? Sú gamla röksemdafærsla að
þurrabúðarfólki væri hættara við hungurdauða virðist vafasöm
í ljósi þess að í móðuharðindunum varð mannfall mun meira í
sveitum en við sjávarsíðuna.6 En dæmið af móðuharðindunum
sýnir líka að við þáverandi stjórn og verslunarfyrirkomulag
kom sjávaraflinn landsmönnum að takmörkuðum notum í
hungursneyð. Séra Gunnar Pálsson lýsir eðlilegum áhyggjum
bænda þegar hann árið 1782 talar um „nýja kauphöndlun með
eftirlegum, fiskisníkjum á sjó og landi, og alls útsogi sem
mögulegt kann sýnast.“7 Hann hafði lög að mæla, því mitt í
hungursneyðinni tveimur árum síðar var fluttur frá Íslandi
álíka mikill fiskur og í meðalári.8
Óttinn við að jafnvægið milli atvinnuveganna myndi
raskast, ef búðseta og sjósókn væri gefin frjáls, virðist allt í
einu fullkomlega eðlilegur. Fiskurinn var eftirsótt út-
flutningsvara og „fiskisníkjur“ kaupmanna ógnuðu mögu-
leikum þjóðarinnar á að vera sjálfri sér nóg með fæðu frá ári
til árs. Þótt hungursneyð vofði alltaf yfir var matur aðal út-
flutningsvara þjóðarinnar. Við þær aðstæður var tæpast við því
að búast að bændur hefðu að leiðarljósi langtímasjónarmið um
mögulega aukningu á þjóðarframleiðslu með aukinni útgerð.
Þá var sjálfsþurftin öruggari enda taldist mikið af þeim vörum,
sem landsmenn keyptu fyrir matvæli, til óþarfa.
Sjálfsþurftarhugsjón Íslendinga byggði á gamalli reynslu
sem Hjálmar Jónsson lýsir svo árið 1868:
Það hygg ég vera þá verstu hjátrú, að eiga líf manna og
skepna undir hending og tilviljun hjá framandi þjóðum,
sem jafnan breyta við oss eftir eigin velþóknun og reynast
oss verst þegar líf vort stendur í mestri hættu og þarfir vorar
eru strangastar.9
Ljóst er að bændastéttin gat haldið því fram með gildum
rökum að of mikil sjósókn og verslun sömuleiðis væru
landsmönnum óhagstæð. En hvernig réttlættu bændur
vistarbandið og bann við öreigagiftingum? Þegar að er gáð
skorti þá ekki rök sem við skulum kynna okkur áður en við
reynum að dæma um gildi þeirra.
Allir vilja búa
Þegar slakað var á góðri reglu og of mörgum vinnuhjúum leyft
að giftast og stofna bú í góðæri þótti mörgum stefna í óefni.
Grípum niður í bréf sem Páll Pálsson amtsskrifari (1806-
1877) skrifaði árið 1833:
Allt er í brjáli. Jarðræktinni fer aftur eftir því sem fólks-
fjöldi vex. Hvers vegna? Af því að allir vilja búa en enginn
býr þó. Flestir hokra. Vinnufólkið vantar. Allir vilja vera
fríir og sínir eigin herrar, giftast og eiga börn.10
Mynd til vinstri: Uppskipun á fiski við bryggju í Reykjavík árið 1875.
Á 18. og 19. öld var töluverður ótti við að jafnvægi milli atvinnuvega
milli raskast ef búðseta og sjósókn væri gefin frjáls.
Mynd til hægri: Bóndi með fjölskyldu sína á sjöunda áratug 19. ald-
ar. Margir töldu að landi og þjóð væri hætta búin af of miklum fólks-
fjölda. Því væri eðlilegt að koma í veg fyrir fólksfjölgun umfram það
sem landið gat borið.