Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 53

52
Svo skal bl bta
Sagnir 1999
og aptur, og fara búð úr búð til
að sníkja út brennivín, þángað
til þeir velta útaf og geta enga
björg sér veitt.41
Því var haldið fram að slíkt háttar-
lag væri þjóðfélögum til einbers
skaða og að þeir sem lögðust í
drykkjuskap yrðu „iðjuleysingjar,
fátæklingar, lausungarmenn og
mannlegu fjelagi til einberra
þyngsla.“42 Slík rök vógu án efa
þungt á metunum í íslensku sam-
félagi þar sem helsta félagslega
viðfangsefni sveitastjórna var
framfærsla fátækra43 og landlægur
ótti var við sveitaþyngsli. Jón
Thorstensen landlæknir benti t.d. á
árið 1847 að „í þeim hreppum,
hvar mikill drykkjuskapur á heima
... hvílíkur vesældómur, fátækt og
ómennsku honum er samfara, því
mest sveitarþýngsli og flestir þurfamenn eru þar, sem drykkju-
skapur er algeingstur ...“44 Og tæpum fjörtíu árum síðar hélt
annar landlæknir, Hans J. G. Schierbeck, sömu rökum á lofti.
Hann benti á að ein helsta afleiðing misnotkunar áfengis væri
sú að „ofþyngja þjóðfjelaginu stórkostleg fátæktarútsvör, en
það er opt að drykkjumaðurinn lendir á sveitinni með allt
hyski sitt.“45 Af þessu má sjá að ástand landsmála hafði tölu-
verð áhrif á vaxandi bindindisáhuga þegar leið á 19. öld.
Eins og annars staðar snerust bindindisumbætur á Íslandi
um að bæta siðferðiskennd þjóðarinnar. En samfara áhersl-
unni á siðferðisumbætur áttu framfarir í vísindum, einkum
nýjar kenningar í læknavísindum, eftir að reynast bindind-
issinnum notadrjúgar í baráttunni. Hugmynd um að það atferli
að missa stjórn á líkama sínum og vitund væri sjúkdómur
vaknaði seint á 18. öld. Árið 1785 gaf bandaríski læknirinn
Benjamin Rush út bókina Inquiry into the Effects of Ardent
Spirits Upon the Body and Mind þar sem hann lýsti áhrifum
áfengis á kerfisbundinn og vísindalegan hátt og sýndi fram á
hvernig krónísk drykkja leiddi til sjúkdómsástands. Að hans
mati var neysla áfengis ekki óeðlileg en mikil drykkja leiddi
smám saman til sjúkdómsástands þar sem drykkjumaðurinn
hefði ekki lengur stjórn á drykkju sinni og væri því ánetjað-
ur.46
Bindindissinnar tóku þessa sjúkdómsskilgreiningu upp á
arma sína en notuðu eftir sínu höfði. Þó að skilgreiningin hafi
ekki verið metin á gagnrýnan hátt eða sem vísindaleg stað-
reynd færðu Rush og aðrir bindindissinnaðir læknar bindind-
ishreyfingunni öflugt vopn í hendurnar og „Ölvun er sjúk-
dómur“ varð vinsælt og áhrifamikið slagorð í baráttunni gegn
áfengi.47 Sú var raunin með íslenska lækna og aðra sem fjöll-
uðu um skaðsemi áfengis út frá sjónarhorni læknisfræðinnar.
Fyrst í stað var lítið fjallað um ánetjun áfengis sem sjúkdóm.
Þess í stað var einkum fjallað um þau skaðlegu áhrif sem
neysla þess hafði í för með sér. Jón Hjaltalín vitnaði t.a.m. í
erlenda starfsbræður sína í grein sinni um „Um brennivíns of-
drykkju“ frá árinu 1843 og sagði marga þeirra hafa
tekið eptir því víða um lönd, að drykkjumönnum öðrum
fremur er hætt við að fá krabbamein, og að þau eru almenn-
ust í drykkjumanna ættum. Þá veldur og ofdrykkjan öðrum
kvillum, sem nú eru farnir að verða býsna almennir á Ís-
landi, tel eg þartil lifrarveiki, sullaveiki, vatnssýki og slög
... Um holdsveiki er það að segja, að ekkert æsir hana fram-
ar enn brennivín, og mörgum holdsveikum mun það hafa
riðið að fullu ... Sárasóttir allar og hörundskvillar vesna
einnig svo við öll ölfaung, að ekki þykir læknum fært að
eiga við kvilla þessa nema sjúklíngar forðist brennivín og
aðra áfenga drykki.48
Sams konar hugmyndir koma fram í hugvekju Jón
Thorstensen landlæknis frá árinu 1847. Hann benti t.d. á að
drykkjumenn ættu á hættu að fá hin svokallaða brennivíns-
feber eða delirium tremens sem lýsti sér í því að
hendur þeirra eru sískjálfandi, svo þegar þeir ætla að taka
hendinni til einhvers, ná þeir því ekki, því þeir geta ekki
haft nokkra handa-stjórn; þeir sjá allrahanda ofsjónir, orma
og skriðkvikindi, hvar eingin eru; þeir þykjast líka stundum
sjá djöfla, sem sitji um að ná þeim og kvelja þá, og eru óg-
urlega hræddir við þá; svo fylgir og svefnleysi þessum
sjúkdómi og allskonar órósemi; fá margir hann hvað eptir
annað seinustu ár æfinnar, en flestir þeir, er fá hann opt,
deyja um síðir úr honum.49
Á seinni hluta 19. aldar var fullyrðingin „áfengi er eitur“
mjög áberandi í baráttu bindindissinna sem bentu á rannsókn-
ir lækna og annarra raunvísindamanna því til stuðnings.50 Til
að mynda bentu dönsku bindindismennirnir Michael Larsen
læknir og Hermann Trier uppeldisfræðingur í bók sinni, Um
áfengi og áhrif þess, sem kom út í íslenskri þýðingu árið 1895,
að áfengi hefði skaðleg áhrif á hjartavöðva, æðakerfið, lung-
un, lifrina, nýrun og fjölda annarra líffæra en þó einkum á
heila, mænu og taugar sem kæmi fram í heilabilun og tauga-
veikindum s.s. delerium tremes, heilablóðfalli og flogaveiki.51
Þegar þarna var komið við sögu voru útlistanir á skaðlegum
einkennum ofrykkjunnar ekki aðeins orðnar flóknari og fræði-
legri heldur kom einnig fram í auknum mæli sú skoðun að
óhófleg áfengisneysla væri sjúkdómur í sjálfu sér, líkt og
Ungtemplarar í göngu í Vonarstræti. Æskulýðsstarf var stór þáttur í starfsemi
Góðtemplarareglunnar enda átti að ala ungmenni landsins upp í bindindi.