Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 46

Gumundur Jnsson
opinberir þjóðhagsreikningar hefj-
ast. Lengra aftur en til 1870 var
ekki hægt að komast með góðu
móti vegna heimildaskorts. En
þannig tókst að komast aftur fyrir
atvinnubyltinguna miklu sem hófst
undir lok 19. aldar. Guðmundur
segir: „Stóra spurningin er:
Hvenær og hvernig birtist iðnvæð-
ingin á Íslandi í þessum þjóðhags-
reikningum? Niðurstaða mín er sú
að við getum rakið upphaf nútíma-
hagvaxtar á Íslandi til áranna í
kringum 1890 og þar vil ég setja
upphaf iðnvæðingar á Íslandi. Hin
viðtekna túlkun á iðnbyltingunni er
að miða fyrst og fremst við vél-
væðinguna í sjávarútvegi eftir
aldamótin. Ég tel tæknibreytingar
ekki einhlíta viðmiðun þótt þær séu
mikilvægar, heldur að skoða verði
aðra grundvallarþætti í efnahagslíf-
inu, þá fyrst og fremst hvenær Ís-
land kemst á stig varanlegs hagvaxtar og hvenær formgerð
efnahagslífs eða atvinnuskiptingin breytist.“
Hver er staða íslenskrar sagnfræði við aldarlok?
Ég tel ekki nokkurn vafa á því að íslensk sagnfræði hefur eflst
mikið á undanförnum árum og áratugum. Fræðasamfélagið er
orðið stærra en það var og ekki eins bundið við Háskólann.
Margir sagnfræðingar vinna sjálfstætt og svo er Reykjavíkur-
Akademían komin til sögunnar. Fyrir svona 20 árum fram-
fleyttu flestir þeir sem höfðu lokið prófi í sagnfræði sér á
kennslu, sérstaklega í framhaldsskólum. Nú er þetta breytt,
sennilega er aðeins innan við þriðjungur útskrifaðra sagnfræð-
inga kennarar. Mér sýnist að mesti vaxtarbroddurinn sé í rit-
störfum, safnavinnu ýmis konar og fjölmiðlun. Ef litið er á
þróun sagnfræðinnar sjálfrar er áberandi hve sérhæfingin og
fagmennskan hafa aukist og hafa því undirgreinar hennar s.s.
hagsaga, félagssaga og stjórnmálasaga, náð
að þroskast á seinni árum. Viðfangsefni eru
auðvitað orðin fjölbreyttari en áður. Fáum
kom til hugar fyrir tuttugu til þrjátíu árum
að ógiftar konur um aldamótin 1900 eða
sjálfsmynd Vestur-Íslendinga væru góð og gild viðfangsefni.
Á hinn bóginn voru þá skrifaðar lokaritgerðir hér í Háskólan-
um um t.d. sundkennslu og sundiðkun í Skagafirði á 19. öld
sem nú þætti líklega ekki spennandi.
Mér finnst sagnfræðin vera meira áberandi í þjóðlífinu en
áður, það er t.d. oftar fjallað um sagnfræði og meira leitað til
sagnfræðinga í fjölmiðlum en áður var gert, jafnvel um mál
sem eru efst á baugi. Sagnfræðingar eru viljugri til að koma
fram og sumir sækjast jafnvel eftir því að vera í sviðsljósinu.
Sagnfræðina er ekki eins auðveldlega hægt að stimpla sem
„neftóbaksfræði“ eins og stundum áður var gert.
Allt þetta finnst mér vera áþreifanlegur vottur um að það er
mikið líf í sagnfræðinni. Þar er ekki þar með sagt að allt sé
fínu standi. Mikið af því sem skrifað er af sögulegu efni er
hrein minnismerkjasagnfræði, formúluverk afgreidd eftir
föstu máli og formi. Margar fyrirtækja- og stofnanasögur eru
þessu marki brenndar, eins konar
pöntunarverk sem segja frá sigrum
fyrirtækja og ágæti forstjóra og
stjórnarformanna. Sagnaritarinn
verður þá eins og málpípa verk-
kaupa í stað þess að halda fjarlægð
og vinna faglega sitt verk. Fyrir-
tækjasöguna þarf að rannsaka
meira út frá rekstri og stjórnun fyr-
irtækjanna, gera samanburð á fyrir-
tækjum og atvinnugreinum og
skoða feril fyrirtækja frá einni kyn-
slóð til annarar.
Svipaða sögu er að segja af end-
urminningabókum. Mönnum þykja
það tíðindi þegar sagnfræðingur
skrifar ævisögu manns án þess að
hún sé rituð undir handarjaðri hans
og þar á ég við bókina Kári í jötun-
móð eftir Guðna Th. Jóhannesson.
Úti í löndum þykir það sjálfsagt að
ritaðar séu ævisögur manna lifandi
eða liðinna, hvort sem það er gert
með samþykki þeirra eða ekki. Byggðarsagan er líka ansi
íhaldssöm. Þar er sjaldnast litið út fyrir dalinn eða fjörðinn til
að sjá hvernig háttar til annars staðar. Það vantar samanburð
milli byggða og milli stærri landsvæða, hvort sem um er að
ræða menningarlega, félagslega eða efnahagslega þætti. Í hag-
sögu væri mikill fengur að samanburði milli hagsvæða yfir
lengra eða skemmra tímabil. Byggðirnar voru auðvitað ólíkar
að landgæðum, í búskaparháttum og eignarhald á jörðum var
misjafnt frá einni sveit til annarrar. Eins er hægt að gera
skemmtilegar samanburðarstúdíur á sjávarþorpunum á 20.
öld.
Hafa sagnfræðingar nægjanlega þekkingu á undirstöðu-
atriðum hagfræðinnar, s.s. rekstrarhagfræði, til þess að
glíma við fyrirtækjasöguna eins og þú nefndir?
Þeir sem vilja leggja hagsögu fyrir sig þurfa að hafa þekkingu
á hagfræði og tölfræði. Hins vegar geta
nemendur að mestu leyti aflað sér hennar
innan þess ramma sem sagnfræðinámið
setur. Nemendur geta valið sér hagsögu-
tengda áfanga innan B.A.-námsins og tekið
hagfræði sem aukagrein. Þeir geta einnig valið sér áfanga úr
hagfræðinni á M.A.-stigi. Hagsögunámskeiðin innan sagn-
fræðinnar mættu vissulega vera hagfræðilegri því til þess að
ná færni í hagsögu þarftu að hafa á valdi þínu ákveðin undir-
stöðuatriði í hagfræði og þjálfun í því að beita hagfræðilegum
hugtökum. Það þarf að vera gott jafnvægi milli þeirra tveggja
fræðahefða sem hagsagan hvílir á, hagfræðinnar og sagnfræð-
innar. Það hefur þó sýnt sig að mikil hagfræðiáhersla í hag-
sögunámskeiðum fælir nemendur frá — því miður. Í BA-nám-
inu er ekki tilefni eins og sakir standa til mikillar sérhæfingar.
Við erum að vísu með brautir í 90 eininga náminu en það er
losaralegt og ómarkvisst. Mér finnst hins vegar vel koma til
greina að M.A.-stigið yrði algerlega brautaskipt þannig að
nemendur gætu valið sér sérhæfðara og markvissara nám en
nú stendur til boða.
45
Iðnvæðing Íslands hófst
áratug fyrr en talið var
Sagnir 1999