Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 43

42
Sakamannalsingar  Alingi
Sagnir 1999
Ég, Markús Bergsson, sver þann eið, að ég hefi aldrei sjálf-
ur skrifað eður skrifa látið, því síður dictað þá lýsingu á
Snæbirni Pálssyni, sem hér á alþingi var auglýst 1724 og
inn er færð í alþingisbókina sama ár og nú hefur mér fyrir
réttinum framvísuð verið, og ekki hefi ég þar mitt nafn und-
irskrifað eða skrifa látið, og ekki hefi ég verið í ráði með
því að soddan lýsing væri skrifuð fyrr né síðar. Svo sannar-
lega hjálpi mér Guð og hans
heilaga evangelíum, sagði
sýslumaðurinn.24
Markús fríaði sig því undan
ábyrgð á lýsingunni og óvíst er því
hver skrifaði hana. Í eiðnum má
greina vinnubrögð sýslumanna við
vinnslu á sakamannalýsingum.
Snæbjörn var aftur á móti ekki enn
ánægður með embættisfærslur
Markúsar í sínum málum og stefndi
honum því aftur árið 1726 vegna
deilna sinna við Pétur kaupmann. Í
þetta skipti var málinu vísað frá
vegna formsatriða við stefnubirt-
ingu.25
Lýsingin á Snæbirni og það málavafstur sem henni fylgdi
sýnir að það var dauðans alvara að lýsa eftir fólki á Alþingi og
vissara var fyrir valdhafa að standa fast á sínu þegar þeir lýstu
eftir meiriháttar mönnum og sérstaklega manni eins og “Mála-
Snæbirni” sem þekktur var fyrir málaferli.26
Innihald auðkennalýsinga
Auðkennum Jóns Jónssonar, burthlaupnum frá konu sinni og
börnum úr Ísafjarðarsýslu, og grunaður um barneignabrot er
lýst svo í Alþingisbók ársins 1707:
Í stærra lagi en meðalmaður á vöxt allan, hæð og digurð,
þrekinn og lotinn á herðar, flatvaxinn og nokkuð framlútur,
ennisbreiður, brúnafeitur, flatnefjaður og nefdigur, blóð-
mikill, blóðdökkur, þykkleitur, jafnrjóður og bólugrafinn,
dökkur á brún og dimmeygður, svart hár, hrokkið nokkuð,
dökkjarpt skegg, hærum mengað, einarður, orðfimur,
dimmraddaður, hendur stórar og luralegar með framdigrum
fingrum, fótadigur, kálfamikill, gengur haltur á vinstra fæti,
þó ei illa á fót kominn, meinast um fimmtugsaldur.27
Sakamannalýsingar í Alþingisbókum gerast ekki mikil-
fenglegri en þessi og er forvitnilegt að sjá hvaða atriði eru tek-
in með í lýsingarnar og hve vel og samviskusamlega þær eru
unnar.
Hæð fólks er miðuð við meðalmann þess tíma eða „eftir því
sem nú tíðkast“ eins og segir í lýsingu frá 1689.28 Samkvæmt
Jóni Steffensen má reikna með að meðalhæð karlmanns hafi á
tímabilinu 1650-1800 verið 169 cm og meðalhæð kvenna 153
cm. Jón hefur tölur sínar úr beinamælingum í Skálholti og
Reykjavík. Þessar tölur gefa einhverja hugmynd um stærð Ís-
lendinga á þessum árum, en þær ber þó að taka með fyrir-
vara.29
Aldur er oft gefinn upp í lýsingunum en hann er yfirleitt
nokkuð óviss. Vaxtarlagi er lýst og jafnvel útlimum, limaburði
og holdafari. Alloft er gildleiki kálfa á karlmönnum tíundað-
ur, enda voru háir sokkar algengur klæðnaður undan hnébux-
um á þessum tíma.30 Útliti er lýst af mikilli nákvæmni, andlits-
falli, nefstærð, munnstæði, yfirbragði augna, skeggi (skegg-
leysi), hárvexti, litarhætti o.s.frv. o.sfrv.
Huglægt mat þess sem skrifar
lýsinguna kemur oft mjög skýrt
fram í sakamannalýsingum. Þannig
er maður sagður „djarfmannlegur
að ásýnd“ árið 1687.31 Öðrum er
lýst árið 1692 og sagður „ekki
ómannlegur að sínu leyti“ og sama
ár er sá þriðji sagður „hvorki barn-
fríður né álitsgóður.“32 Lengi mætti
telja slíkar skemmtilegar athuga-
semdir og virðist sem svo að lý-
sendum hafði ekki verið umhugað
um að gæta hlutleysis, sem betur
fer fyrir skemmtanagildi lýsing-
anna fyrir seinni tíma lesendur.
Sérstök auðkenni viðkomandi
sakamanns eru oft dregin fram í
birtuna, t.d. bólur, vörtur og kart-
neglur. Í lýsingu á strokufanganum Steinunni Steinmóðsdótt-
ur úr Vestmannaeyjum árið 1695 segir að flestum innan lög-
réttu sýndist sem hún væri „kreppt og kararómagi og svo í yf-
irlit sem afskræmisleg og sóttlera: Nokkuð toginleit og gráföl,
nokkuð rauðbirkin, með litla hönd og hnífskurð þvert innan til
á hægra handlegg.“33 Þarna er sameiginlegt álit manna innan
lögréttu tilgreint og áberandi auðkennum lýst sem auðveldað
gætu leitina af Steinunni. Furða yfirvaldsins á því að Steinunn
skuli horfin leynir sér ekki í orðunum, svo aumingjalega hef-
ur hún komið mönnum fyrir sjónir.
Hegðun fólks, kækjum og sérstökum talanda er lýst á sam-
viskusamlegan hátt ef þurfa þykir, t.d. er Snorri Árnason þjóf-
ur sagður „stillilegur í framgangi, feimulegur í útliti og upp-
liti, fámálugur í fjölmenni, gerir sig mjög til í gangi og nýr
Hann var mikill maður vexti og
styrkur, vígur vel, syndur sem selur,
manna fóthvatastur, skjótráður og
öruggur, gagnorður og skjórorður,
en þó löngum vel stilltur. Hann var
jarpur á hár og sveipur í hárinu,
eygur vel, fölleitur og skarpleitur,
liður á nefi og lá hátt tanngarðurinn,
munnljótur nokkuð og þó hermanna-
legastur.
Skarphéðinn Njálsson í
Brennu-Njáls sögu