Sagnir - 01.06.1999, Blaðsíða 18

Byggastefna bndasamflagsins
Sagnir 1999 17
1. Húnvetningur 1, 1875, bls. 58
2. Huizinga, J.: The Waning of the Middle Ages, London, 1955 bls. 94:
For the history of civilization the perennial dream of a sublime life has the
value of a very important fact. And even political history itself, under
penalty of neglegting actual facts, is bound to take illusions, vanities,
follies, into account. There is not a more dangerous tendency in history
than that of representing the past, as if it were a rational whole and
dictated by clearly defined interests.
3. Húsfreyjan á Bessastöðum. Bréf Ingibjargar Jónsdóttur til bróður síns,
Gríms amtmanns. Finnur Sigmundsson bjó til prentunar. (Rv. 1946) bls.
119
4. Ólafur Stefánsson: „Um Jafnræði Bjargræðisveganna á Íslandi.“ Rit
Lærdómslistafélagsins nr. 7. 1786:2. bls. 119–120
5. Sveinbjörn Rafnsson: „Um mataræði Íslendinga.“ Saga 21, 1983,
bls. 84– 85.
6. Guðmundur Hálfdánarson: „Mannfall í Móðuharðindum,“ Skaftáreldar
1783-1784. Ritgerðir og heimildir, Rv. 1984, bls. 146
7. Gunnar Pálsson: Bréf Gunnars Pálssonar 1. Gunnar Sveinsson bjó til
prentunar, Rv. 1984, bls. 398
8. Sigfús Haukur Andrésson: „Aðstoð einokunarverslunarinnar.“
Skaftáreldar, bls. 222
9. Hjálmar Jónsson frá Bólu: „Lítil ritgjörð eða frásaga skrifuð 1868,“
Sagnaþættir, sendibréf og fleira. Ritsafn 5, Rv. 1949, bls. 200
10. Skrifarinn á Stapa. Sendibréf 1806-1877. Finnur Sigmundsson bjó til
prentunar. Rv. 1957, bls. 99
11. Norðri, mars, 1861, bls. 20-23
12. Norðri, 1861, bls. 22
13. Braudel, Fernand: The Structures of Everyday Life, London, 1983, bls. 33
14. Braudel, Fernand: The Structures of Everyday Life, London, 1983, bls. 33
15. Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum, Rv. 1970, bls. 164
16. Jón Þorkelsson Vídalín: Hússpostilla eður einfalda predikanir yfir öll
hátíða og sunnudaga guðspjöll árið um kring, Rv. 1945, bls. 5
17. Hjalti Hugason: „Kristnir Trúarhættir“. Íslensk þjóðmenning 5.
Trúarhættir. Rv. 1988, bls. 214
18. Hjalti Hugason: „Kristnir Trúarhættir“. Íslensk þjóðmenning 5.
Trúarhættir. Rv. 1988, bls. 214
19. Jón Steingrímsson: Ævisagan og önnur rit, Rv. 1973, bls. 195
20. Sendibréf frá íslenskum konum 1784-1900. Finnur Sigmundsson bjó til
prentunar, Rv. 1952, bls. 45
21. Sendibréf frá íslenskum konum 1784-1900. Rv. 1952, bls. 45
22. Gyða Thorlacius: Endurminningar frú Gyðu Thorlacius frá dvöl hennar á
Íslandi 1801-1815, Rv. 1947, bls. 41
23. Eiríkur Eiríksson: „Lifnaðarhættir Skagfirðinga á 19. Öld,“
Skagfirðingabók. Rit Sögufélags Skagfirðinga, 14. Árg. Rv. 1985, bls. 87
24. Bragi Guðmundsson: Efnamenn og eignir þeirra um 1700, Rv. 1985,
bls. 103
25. Bragi Guðmundsson: Efnamenn og eignir þeirra um 1700, Rv. 1985,
bls. 63
26. Bragi Guðmundsson: Efnamenn og eignir þeirra um 1700, Rv. 1985,
bls. 62
27. Tíðindi frá Alþingi Íslendinga. 1869, bls. 91
28. Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum, Rv. 1970 bls. 205
29. Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum, Rv. 1970 bls. 139.
30. Hannes Finnsson: Mannfækkun af hallærum, Rv. 1970 bls. 201
31. Páll Vídalín og Jón Eiríksson: Um viðreisn Íslands. Deo, regi, patriae, Rv.
1985, bls. 35
32. Tíðindi frá Alþingi Íslendinga, 1869, bls 82 Ræðumaður er Hallgrímur
Jónsson (1826-1906) bóndi, Guðrúnarteigi, Akranesi
33. Alþingistíðindi C, 1887, bls. 165 Úr greinargerð með frumvarpi til laga
um húsmenn eða þurrabúðarmenn. Flutningsmaður var Þorlákur
Guðmundsson (1834-1906) bóndi, Fívuhvammi.
Tilvísanir
jafnvel fátækasti bóndi var yfir þá hafinn sem ekki komust í
bænda tölu. Betri bændur gátu tryggt samkeppnisaðstöðu
afkomenda sinna með því að koma í veg fyrir giftingar lægra
settra á þeim forsendum að af óráðsfólki kæmu óráðsbörn.
Einnig var hægt að losa jarðnæði með því að tvístra heimilum
fátæklinga á þeim forsendum að þeir væru hyski sem ekki
sinnti uppeldi barna sinna. Samfélagsleg lækkun kynslóðanna
leiddi til harðvítugrar baráttu um það hverjir fengju haldið sér
í bændastétt. Svo virðist sem virðingarröð byggð á auð og
frændstyrk hafi þjónað þeim tilgangi að tryggja þeim sem
meira máttu sín aðgang að jarðnæði. Mælikvarðinn sem
notaður var til að aðgreina „hyski“ og „óráðsfólk“ frá öðru
fólki þjónaði einnig þeim tilgangi að réttlæta harðneskjulega
framkomu gagnvart þeim sem biðu lægri hlut.
Niðurstöður
Hugmyndirnar um „reglu“ í samfélaginu, jafnvægi bjarg-
ræðisveganna og nauðsyn sjálfsþurftar, kunna að hafa seinkað
því að þjóðin nýtti sér náttúruauðæfi sín til fullnustu. Frá
sjónarhóli nútímamanna virðist sem Íslendingar hafi óeðlilega
og óþarflega lengi búið við sára fátækt. Því er spurt hverjum
eða hverju sé um að kenna. Hefðbundin svör eru, með
mismunandi áherslum, illt stjórnarfar, illir verslunarhættir,
erfið náttúra Íslands og eiginhagsmunagæslu íslenskra
höfðingja og betri bænda. Síðastnefnda svarið hefur fengið
mest vægi í umræðu undanfarinna ára.
Hér hefur verið sýnt fram á að þótt íslenskir bændur beittu
fullri hörku við gæslu eigin hagsmuna þá verðum við að
forðast of einfeldningslega umfjöllun um meinta illsku þeirra.
Meginorsök flestra þeirra viðhorfa sem stóðu efnahagslegum
framförum fyrir þrifum má rekja til eðlilegs ótta við hungur-
sneyð. Bann við þéttbýlismyndun við sjó og vistaskylda veitti
stórum hluta þjóðarinnar aðhald sem hafði hemil á
fólksfjölgun. Tortryggni gagnvart verslun og áherslan á
sjálfsþurft eru einnig eðlileg í ljósi aðstæðna. Verslunar-
fyrirkomulagið varð til þess að fiskútflutningur hélt áfram án
tillits til aðstæðna og sjávarfangið nýttist því ekki sem forði
gegn hungursneyð.
Í reynd dugðu þær lausnir, sem betri bændur lögðu fram til
að leysa vanda þjóðarinnar, harla skammt. Hallæri og hungur
komu með reglulegu millibili þó að bændur réðu flestu því
sem þeir vildu ráða. En það er einföldun á sannleikanum að
segja sem svo, að ef allir einstaklingar í gamla samfélaginu
hefðu notið fulls frelsis þá hefði aukin sköpun auðæfa og
velferð sjálfkrafa fylgt í kjölfarið. Valið stóð sjaldnast milli
góðs og ills. Algengara var að íslenskir bændur ættu fárra
kosta völ og engan góðan. Illskásti kosturinn var oftast valinn.