Dagblaðið Vísir - DV - 02.12.2014, Blaðsíða 13

Vikublað 2.–4. desember 2014 Fréttir 13
Í
stjórnmálum hefur lengi verið
tekist á um ágæti einkarekstrar í
opinberri þjónstu. Einkarekstur
er ekki það sama og einkavæðing.
Þeir sem aðhyllast einkavæðingu
eru yfirleitt á móti miklum ríkis­
umsvifum. Þeir telja farsælast fyrir
allt samfélagið að enginn rekstur
eða starfsemi, þar sem koma má
við samkeppni, ætti að vera í hönd­
um ríkisins. Bankakerfið íslenska
var að mestu leyti einkavætt á ár­
unum frá 1998 til 2004. Landssím­
inn var einnig einkavæddur og nú
ríkir samkeppni á fjarskipta­ og
símamarkaði þar sem ríkið gegnir
einungis eftirlitshlutverki.
Umdeild er einkavæðing á orku­
og orkudreifingarmarkaði þar sem
skammt er í fákeppni eða hreina
einokun. Andstæðingar slíkrar
einkavæðingar benda á hættuna á
því að einkafyrirtæki sækist mjög
eftir að komast í slíka stöðu og ger­
ast eins konar áskrifendur að buddu
neytendanna. Auðvelt er að benda
á annmarka einkavæðingar í orku­
dreifingu þótt auðveldara sé að koma
við samkeppni í orkuframleiðslu.
Fræðilega gæti neytandi í Reykavík
keypt rafmagn af Orkubúi Vestfjarða
ef lægra verð byðist en á rafmagni frá
Orkuveitu Reykjavíkur. Notandinn
er þó alltaf háður því að skipta við
Landsnet sem einokar dreifingu raf­
orkunnar um landið. Erfitt er einnig
að keppa við HS veitur sem nú er að
hluta í eigu einkaaðila en fyrirtæk­
ið einokar allar lagnir til dæmis fyrir
heitt vatn að íbúðarhúsnæði og fyrir­
tækjum á Suðurnesjum.
Góð dæmi og slæm
Einkarekstur er annað mál en hann
á sér langa sögu. Einkafyrirtæki
taka að sér ákveðna þjónustu með
samningi við ríkið. Reksturinn er
þá greiddur af skattfé almennings.
Skiptar skoðanir eru í stjórnmálum
um einkarekstur og útvistun verk­
efna eins og fram kemur í orðum
Kristjáns Þórs Júlíussonar (Sj.) heil­
brigðisráðherra og Sigríðar Ingi­
bjargar Ingadóttur (S) formanns
velferðarnefndar Alþingis hér á
opnunni.
Vilhjálmur Ari Arason læknir
geldur varhug við einkarekstri
og útvistun heilbrigðisverkefna.
„ Tilgangur ríkisins er að spara með
þessu launagreiðslur og fá starfsfólk­
ið til að vinna hraðar. Reynslan víða
sýnir að gulrótin minnkar og fólk
þarf að hlaupa hraðar. Stjórnend­
ur græða alltaf meira en starfsfólkið
á gólfinu. Eins kennir reynslan að í
einkarekstri er þeim sjúklingum sem
afla mestra tekna fyrir viðkomandi
stofnun betur sinnt. Þyngri sjúk­
lingar og vandamál þeirra eru skilin
eftir eða þeim vísað annað. Heimilis­
læknar eru illa brenndir á verktaka­
greiðslum og fóru í sex vikna verkfall
upp úr aldamótunum. Árangurinn
var föst laun eins og sjúkrahúslækn­
ar fá. Þetta gerðist fyrir meðalgöngu
kjaranefndar sem skerast þurfti
í leikinn. Úrskurðurinn var einn
stærsti sigur í kjarabaráttu lækna frá
upphafi,“ segir Vilhjálmur Ari.
Mikill viðskiptakostnaður
Allyson Pollock er prófessor við
Queen Mary­háskólann í London
og sérfróð um einkarekstur og
einkavæðingu í breska heilbrigðis­
kerfinu. Hún kom hingað til lands
árið 2008, fyrir bankahrunið, í boði
BSRB og hélt fyrirlestra. Hér er
vitnað til bókar hennar, NHS –plc–
The Privatisation of Our Health
Care, sem kom út árið 2004. Poll­
ock varar við því að gera heilbrigð­
isþjónustuna að markaðsvöru.
Þannig missi almannavaldið tökin á
því hvernig skattfé þess sé raunveru­
lega varið. Pukur og ógagnsæi taki
völdin þegar vaxandi hluti skattfjár
almennings umbreytist í arð einka­
fyrirtækja. Hún fullyrðir auk þess
að með þess háttar breytingum í
Englandi á sínum tíma hafi stjórn­
unarkostnaður í heilbrigðis kerfinu
tvöfaldast. Um 30 til 50 prósent fjár­
magns í bandaríska heilbrigðiskerf­
inu fari í viðskiptakostnað en ekki
lækningar eða eiginlega þjónustu
við sjúka. Hún spyr hvort vert sé að
líkja eftir einkarekstri bandaríska
kerfisins sem kostar skattborgar­
ana meira en gerist í Evrópu en skil­
ur auk þess 50 milljónir íbúa eftir á
köldum klaka og án sjúkratrygginga.
Pollock segir að allar breytingar
sem stjórnvöld gerðu á leið til
einkarekstrar og einkavæðingar í
bresku heilbrigðisþjónustunni hafi
ævinlega verið kynntar sem minni­
háttar tæknilegar breytingar. Notuð
voru hugtök eins og „samvinna
einkaframtaks og hins opinbera“,
„nútímavæðing“ og „meiri verð­
mæti fyrir skattfé“.
Tvö dæmi
Augljóst virðist að með miklum einka­
rekstri í heilbrigðis­ eða mennta­
kerfinu þurfi að koma til eftirlit með
meðferð skattfjár sem stendur und­
ir þjónustusamningum og einka­
rekstrinum yfirleitt. Í vikunni var
meðal annars bent á aukinn kostn­
að og versnandi gæði ræstinga við
Landspítalann. Auk þess er vinnuá­
lag ræstingafólksins mikið og kaup­
ið lágt. Fram kom í fréttum RÚV síð­
astliðið mánudagskvöld að ræstingar
spítalans hafi verið boðnar út í fyrra.
Lægsta tilboð átti Hreint ehf., tæp­
ar 97 milljónir króna. Ingólfur Þór­
isson, rekstrarstjóri Landspítalans,
sagði í fréttum RÚV að áður hefði ár­
legur rekstrarkostnaður numið um
60 milljónum króna. Ræstingadæm­
ið af Landspítalanum virðist því falla
vel að útleggingum Allyson Pollock.
En dæmin eru fleiri. Árin 2007 og
2008 lánaði Hraðbraut ehf., sem rak
samnefndan menntaskóla, Nýsi hf.
samtals 100 milljónir króna úr sjóð­
um skólans. Ólafur Johnson, skóla­
stjóri og eigandi Hraðbrautar, sagði í
samtali við DV að fjármunirnir, sem
voru lánaðir út úr eignarhalds­ og
rekstrarfélagi skólans, hefðu farið í
fasteignaverkefni Nýsis í Aberdeen í
Skotlandi. „Hraðbraut er fjármagn­
aður að 80 prósenta leyti með fjár­
magni frá íslenska ríkinu og að 20
prósenta leyti með skólagjöldum. Því
má segja að um 80 milljónir af lánun­
um til Nýsis hafi komið frá íslenska
ríkinu.“ Fjármálum Hraðbrautar var
síðar vísað til rannsóknar hjá Ríkis­
endurskoðun sem hefur eftirlit með
meðferð skattfjár borgaranna. Niður­
staða hennar var meðal annars sú
að ofgreidd framlög til Hraðbrautar
hefðu numið liðlega 126 milljónum
króna á tímabilinu 2004 til 2006. Á
tímabilinu 2003 til 2009 námu arð­
greiðslur skólans til eigenda hans
samtals 82 milljónum króna. Ríkis­
endurskoðun taldi að skólinn hefði
í raun og veru ekki fjárhagslegt bol­
magn til að greiða þennan arð. Fram
kom í gögnum Hraðbrautarmáls­
ins að lán skólans til aðila tengdum
eigendum hans hafi numið samtals
50 milljónum króna í árslok 2009.
Ríkisendur skoðun taldi þessar lán­
veitingar óeðlilegar.
Vandinn á mörkum
almanna- og einkahagsmuna
Upp úr síðustu aldamótum kom út
skýrsla um Íslands á vegum GRECO,
nefndar Evrópuráðsins sem fylgist
með spillingu í aðildarlöndun­
um. Þar var meðal annars komist
að þeirri niðurstöðu um Ísland að á
tímum mikillar einkavæðingar væri
umtalsvert aukin hætta á spillingu í
viðskiptum hins opinbera og einka­
fyrirtækja, enda stækkaði gráa svæð­
ið á mörkum ríkisrekstrar og einka­
rekstrar til mikilla muna við slíkar
aðstæður. Sérfræðingar GRECO létu
svo um mælt að andvaralausir emb­
ættismenn og opinberir fulltrúar,
sem héldu að spilling væri hverfandi
lítil á Íslandi, gerðu mest lítið af því
sjálfir að ganga úr skugga um hvort
slíkt ætti við rök að styðjast. n
Kristján Þór Júlíusson og Sigríður Ingibjörg Ingadóttir, spá í heilbrigðiskerfið
Samvinna hins opinberra og einkafyrir-
tækja (Private Public Partnership - PPP)
um einkarekstur eða verktöku af ýmsum
toga hvílir á hugmyndum um hagræðingu.
n Í fyrsta lagi felur slík samvinna í sér ósk
um að auka skilvirkni í opinberum rekstri
og „færa hann til nútímans“.
n Í öðru lagi getur slík samvinna verið leið
til þess að afla lánsfjár eða fjármagna á
einkamarkaði verkefni eða framkvæmdir
á vegum ríkisins eða sveitarfélaga.
n Í þriðja lagi er talið að samvinna einkafyr-
irtækja og hins opinbera (PPP) geti stuðlað
að meiri stöðugleika og trausti í samskipt-
um ríkisins og almenna markaðarins.
n Í fjórða lagi er unnt að deila áhættunni
af rekstri eða framkvæmdum á fleiri staði
með slíkri samvinnu.
n Í fimmta lagi má líta á aukinn einka-
rekstur og útvistun opinberra verkefna
með þjónustusamningum eða samvinnu
ríkis og einkafyrirtækja sem leið til þess
að draga úr umsvifum ríkisins.
n Í sjötta lagi er litið svo á að samvinna af
framangreindum toga geti falið í sér nýja
tegund tengsla milli einkamarkaðarins og
hins opinbera og æskilegri valddreifingu
en áður.
Heimild: Mörth & Sahlin-Andersson
(2006): Privat Offentliga Partnerskap
Hvað er einkarekstur?
Dýrum sjúklingum betur sinnt Vil-
hjálmur Ari Arason læknir: „Reynslan víða
sýnir að gulrótin minnkar og fólk þarf að
hlaupa hraðar.“ MynD SIGTryGGur ArI
Stóraukinn viðskiptakostnaður
Allyson Pollock prófessor fullyrðir að með
auknum einkarekstri í breska heilbrigðiskerf-
inu hafi stjórnunarkostnaður tvöfaldast.
Þrengingar Heilbrigðiskerf-
ið er í sviðsljósinu í skugga
verkfalla lækna, húsnæðis-
vanda og atgervisflótta.
Jóhann Hauksson
johannh@dv.is
Átök um
einkarekstur
fyrir opinbert fé
n Verða lítt „arðbærir“ sjúklingnar útundan í heilbrigðiskerfinu?
„Stjórnendur
græða alltaf
meira en starfs-
fólkið á gólfinu
Þú velur
náttúrulega
Án Parabena og SLS