Jón á Bægisá - 30.09.2004, Síða 112

Andreas F. Kelletat
aufsetzen" (hindra einhvern eða sjá við). Einstaka orðabækur nútímamáls
segja þann skilning vera að „fyrnast" þegar talað er um „einen Aufruhr, den
Aufstand dámpfen (eindámmen)" (slá á uppþot). Við þessa merkingu - sem
helst á við í samhengi ljóðsins „(1905)“ - færir Wilhelm Grimm okkur í
öðru bindi „Þýsku orðabókarinnar“ (1860) fjölda dæma:
- „den widersacher dampf und tritt den feind zu grund“
- wolan, wolan mein freund, so musz man denn nur dámpfen / den
rauch der bittern zeit (Logau)
- seinen feind soll man nicht lassen grosz werden, sondern ihn
dámpfen, weil er noch klein ist (Olearius)
— Pompejus dámpfte den aufstand mit blutiger strenge (Schlosser,
Weltgeschichte)
Það sem veldur því að lesandi hinar þýsku þýðingar „(1905)“ skuli yfirleitt
hugsa um þessa fyrnandi merkingu orðsins „dámpfen" eru rímtengslin við
„kámpfen", tengsl sem orðabók Grimms hefur mörg dæmi um:
- mit dir, einem solchen lauser kempfen? / wie wol ich dich gar leicht
wolt dempfen
- umsonst, je hitziger ihr kámpft, / je minder wird sein trotz gedámpft
Þetta litla dæmi sýnir ólíka sögulega dýpt fmnskrar og þýskrar tungu og
bókmennta. Einstök þýsk orð og orðasambönd eru svo mjög hlaðin sögu-
lega (oft neikvætt) að samsvarandi finnsk orð geta ekki haft sömu merk-
ingu. Meira að segja hið óheflaða „Sau“ býr yfir slíkri sögulegri dýpt á
þýsku. Grófleiki þess kom í veg fyrir að það var tekið upp í rit- og bók-
menntamálið svo að notkun þess er yfirleitt minnisverð undantekning. Ég
hugsa til ljóðs eftir Paul Celan: „DU LIEGST im grofien Gelausche". Eins
og ljóð Turtiainens er það jólakvæði (eins og fram kemur í 7. línu „Es
kommt ein Tisch mit Gaben“) og það fjallar um byltingardag, um morðin
á Karli Liebknecht og Rósu Luxemburg í janúar 1919: ,,[...]Der Mann
ward zum Sieb, die Frau / mufite schwimmen, die Sau / fur sich, fur
keinen, fur jeden - / [...]“ („Maðurinn varð að sigti, konan/varð að synda,
gyltan/fyrir sig, fyrir engan, fyrir alla — /“) segir Celan. Og hann er að vitna
í dómsskjölin frá Berlín - eins og túlkandi hans Peter Szondi hefur sagt:
„[...] einer der Mörder, der Jáger Runge, berichtete, úber Rosa Luxem-
burg habe es geheifien: Die alte Sau schwimmt schon“ („...einn morð-
ingjanna, hermaðurinn Runge, skýrði frá því að menn hafi sagt um Rósu
Luxemburg: Gamlagyltan syndirþegar') (Szondi 1972: 119).
Orðið „Brei“ á einnig heima í þessari samsætukeðju; við endurlesturinn
heyrir maður orðasambandið „jemanden zu Brei zu schlagen“ (berja ein-
hvern í graut/buff). Rétt eins og í dæminu um „dámpfen / kámpfen“ á við
110
á .íffic^/áá — Tímarit pýðenda nr. 8 / 2004