Bændablaðið - 26.03.2015, Blaðsíða 29

29Bændablaðið | Fimmtudagur 26. mars 2015
gömul kyn. Þar eru nautgripirnir,
hrossin og sauðféð góð dæmi.
Þar er árangurinn glæsilegur. Það
er erfiðara með geitastofninn
sem er mjög lítill og sömuleiðis
landnámshænsnastofninn.“
Útlendingar átta sig á kostum
okkar
„Vorið 2009 var haldinn hér fundur
innan ERFP Evrópusamstarfs sem ég
hef tekið þátt í frá upphafi, um 20 ára
skeið. Það vakti athygli og aðdáun
ráðstefnugesta hvað við erum að gera
góða hluti hér, svo sem við verndun
og ræktun gamalla búfjárkynja. Eins
hvernig við framleiðum hér hollar
og góðar afurðir með tiltölulega
sjálfbærum hætti. Ég hef verið að
hitta þetta sama fólk á fundum og
ráðstefnum síðan og alltaf minnist
það með aðdáun heimsóknar sinnar
til Íslands vorið 2009. Það er eins og
útlendingarnir átti sig betur á því en
við hvað við erum með marga góða
kosti í höndunum.“
Óheftur innflutningur gerir út af
við okkar landbúnað
„Það er útilokað að við getum haldið
þessari stöðu ef hér ætti að vera frjáls
innflutningur á hráu kjöti og búfé. Þá
væri íslenskur landbúnaður búinn
að vera. Sumir virðast ekki átta
sig á þessu og að þetta snertir líka
fæðuöryggi þjóðarinnar. Fyrir svo
utan það að landbúnaðurinn skapar
mikla atvinnu í landinu og nýtir ýmis
landsgæði svo sem úthagabeit. Það
er mjög bagalegt að það skuli ekki
vera vitrænni umræða hér á landi um
sjálfbæra þróun og hvernig íslenskur
landbúnaður kemur þar við sögu.“
Varnaðarorð frá prófessor Dennis
L. Meadows
„Hingað kom síðla árs 2013
prófessor Dennis L. Meadows frá
Bandaríkjunum og hélt fyrirlestur
í hátíðasal Háskóla Íslands fyrir
troðfullu húsi. Hann er einn af
þeim sem sömdu skýrsluna frægu
sem Rómarklúbburinn gaf frá sér
snemma á áttunda áratugnum þar
sem voru spár um breytingar sem
yrðu vegna orkunotkunar, mengunar
og fleira. Þá var lítið farið að tala um
gróðurhúsaáhrif. Þessi maður lítur á
umhverfismálin í víðu samhengi og
alls ekki út frá þröngu sjónarhorni
landbúnaðar.“
Gætið að fæðuörygginu
„Meadows var spurður að því við
lok erindis síns hvað hann vildi segja
um Ísland. Hann var heiðarlegur og
sagðist ekki hafa ferðast mikið um
Ísland og þekkti því ekki vel til en
sagði þó:
„Gætið þess að eyðileggja ekki
fæðuöryggið.“ Sagði hann að það
sem hver þjóð þyrfti að gera væri að
tryggja framleiðslu á matvöru, það
væri aðalmálið fyrir afkomu þjóðar.
Þjóðir yrðu að nýta þá möguleika
sem þær hafa til að framleiða eigin
matvæli og sem næst markaðnum.
Benti hann á að miklir flutningar um
langa vegu eru gríðarleg uppspretta
gróðurhúsalofttegunda.
Aðspurður um hvað hann gerði
þegar hann væri að ljúka starfsferli
sínum sagðist hann vera að leiðbeina
fólki í heimabæ sínum hvernig það
gæti ræktað grænmeti í görðunum
heima.“
Neyðarfundur haustið 2008
Ólafur segir ljóst að það friðsamlega
ástand sem ríkt hefur í okkar
heimshluta um skeið væri fallvalt.
Ekki þyrfti einu sinni stríð eða
náttúruhamfarir til að fæðuöryggið
yrði aðalmálið. Efnahagsleg áföll geti
hæglega valdið okkur vandræðum.
„Þetta gerðist hér haustið
2008, þegar lokaðist fyrir
gjaldeyrisviðskipti. Þá stefndi hér í
kornskort. Það voru ekki til birgðir
í landinu nema í mesta lagi til eins
mánaðar. Þar með var allur svína- og
alifuglastofninn í hættu auk þess sem
stefndi í skort á matvælum almennt
fyrir íbúa landsins. Þetta gerðist
eingöngu vegna þess að það var
lokað fyrir bankastarfsemi.
Hér var haldinn neyðarfundur
í Bændahöllinni sem ég stýrði
fyrir hönd Bændasamtakanna. Þar
kölluðum við saman fulltrúa frá
ráðuneytunum, Almannavörnum,
fóðurvörufyrirtækjunum og bændum
þar sem rætt var hvað þyrfti að gera.
Þá fór fjármálaráðherra í það að finna
sérstaka undanþáguleið til að tryggja
gjaldeyri fyrir einum skipsfarmi af
korni. Það tók nærri viku að finna út
leið en á meðan höfðu menn miklar
áhyggjur.
Þótt við séum háð innflutningi
ýmissa aðfanga svo sem korns,
áburðar og olíu skiptir samt innlend
matvælaframleiðsla mjög miklu
máli og stuðlar vissulega að auknu
fæðuöryggi. Staða neytenda yrði allt
önnur og ótryggari ef nær öll matvæli
væru háð innflutningi. Þetta er í raun
þjóðaröryggismál,mjög vanmetið því
miður.“
Getum auðveldlega glatað
sjálfsbjargarmöguleikum okkar
„Það þarf því ekki náttúruhamfarir,
hryðjuverk eða stríð til að við
getum lent í miklum vandræðum
á stuttum tíma. Því þarf að ræða
fæðuöryggismálin af miklu meiri
alvöru en nú er gert. Það er líf
heillar þjóðar í húfi. Þetta snertir
Evrópusambandið og mögulega
aðild okkar að því. Með frjálsu
vöruflæði milli landa stenst íslenskur
landbúnaður ekki samkeppni
við niðurgreidda stórframleiðslu
annarra landa. Því myndi íslenskur
landbúnaður leggjast af að mestu
og Íslendingar hefðu þá litla
möguleika á að bjarga sér sjálfir með
landbúnaðarafurðir ef landið lokaðist
fyrir innflutningi.
Um leið og við sköðuðum
fæðuöryggið gerist annað varðandi
innflutning. Um leið og innlend
samkeppni er úr sögunni lendum
við mjög fljótt í fákeppni á markaði.
Reynslan sýnir að þá mun verð
á innflutningi hækka. Þá verður
vandinn sá að þegar búið er að leggja
af einhverjar greinar í landbúnaði,
þá endurreisa menn þær ekki svo
auðveldlega. Landbúnaður er
langtímaferli og mjög auðvelt að
eyðileggja hann með innflutningi.
Ég hef séð sjálfur hvernig slíkt
gerist, m.a. á Nýfundalandi, í
Alaska og víðar. Öll slík jaðarsvæði
eiga alltaf í vök að verjast, líkt
og Ísland yrði sem jaðarríki í
Evrópusambandinu. Innan núverandi
stefnu Evrópusambandsins og
þeirra samninga sem þeir miða við
í landbúnaðarmálum, þá eru engar
líkur á að við nytum þar einhverra
sérkjara. Við yrðum því jaðarsvæði
og háð öðrum að mestu leyti um
innflutning á landbúnaðarvörum.
Þótt talað sé um að hægt sé að
lækka verð á landbúnaðarvörum með
óheftum innflutningi, þá áttar fólk sig
ekki á að svokölluð frjáls samkeppni
hefur aldrei virkað vel á Íslandi.
Það getur þó verið að verðið lækki
tímabundið meðan innflutningsaðilar
eru að ná tökum á markaðinum. Það
gerðist t.d. í Finnlandi, en þegar
búið er að drepa samkeppnina
frá innlendu framleiðslunni með
tilheyrandi fækkun starfa, þá hækkar
vöruverðið. Við yrðum því verr stödd
innan fimm til tíu ára hvað verðlag á
landbúnaðarvörum varðar.“
Skammtímahugsunarháttur
varðandi lífrænan búskap
„Þarna er á ferðinni allt of mikill
skammtímahugsunarháttur. Það sama
á við í umhverfismálum og í lífrænum
landbúnaði. Það er neytendadrifinn
og vaxandi markaður fyrir lífrænar
landbúnaðarvörur. Þar gætir aftur
á móti mjög mikillar tregðu hjá
stjórnvöldum, samtökum bænda og
Landbúnaðarháskóla Íslands að átta
sig á þeirri þróun. Þótt markaðurinn
sé mjög góður þá er verið að gera
mun minna hér á landi til að efla
þróun á lífrænum landbúnaði en
gerist hér í nágrannalöndunum. Þarna
ber allt að sama brunni, vandinn er
vegna þess að menn eru hér að horfa
á skammtímasjónarmið og líta ekki
til lengri tíma. Þetta er okkar stóra
vandamál við lífrænan landbúnað í
dag og ég held að það eigi við fleiri
greinar.
Það sem er enn verra er að það er
engin stefna í þessum málum. Síðasta
ríkisstjórn var þó með drög að stefnu
sem birtist í skýrslu sem hét Græna
hagkerfið, en nú hefur það verið
tekið úr sambandi og fjárveitingarnar
notaðar í annað. Þau stefnumið
sem voru í Græna hagkerfinu
varðandi lífrænan landbúnað eru
ekki í gildi lengur. Þetta sýnir að
menn eru ekki tilbúnir að fara út í
langtímastefnumörkun þótt það sé
jákvætt fyrir markaðinn, neytendur
og sé atvinnuskapandi. Okkur
bráðvantar lífrænt vottað grænmeti
og mjólk og nú er talað um að flytja
hana inn frá Danmörku sem mér
finnst fráleitt. Svo er hér markaður
fyrir lífrænt vottaðar kjúklinga- og
svínaafurðir. Þarna er vettvangur
fyrir nýsköpun sem þarf að sinna.
Lífrænn landbúnaður er jákvæður að
öllu leyti hvað varðar umhverfisvernd
og mengunarmál og vinnur gegn
útblæstri gróðurhúsalofttegunda.
Það er því allt jákvætt við að byggja
upp þá grein.
Lífrænn landbúnaður mun fyrst
og fremst sinna nærumhverfinu
og verður seint stórframleiðsla og
til útflutnings nema hugsanlega
í einstökum greinum. Við erum
þó með dæmi um slíkt en það eru
þörungaafurðir, sem eru vottaðar
lífrænar afurðir til útflutnings.“
Verksmiðjubúskapur sækir á
í Evrópu
Ólafur segir að ef litið sé til baka þá
séu viðhorf bænda til umhverfismála
mun jákvæðari í dag en þau voru áður.
Margir bændur hafi verið að sinna
þeim málum mjög vel. Þá séu flestir
bændur sammála um að þeir vilji
ekki verksmiðjubúskap, enda verði
slíkur búskapur sjaldnast flokkaður
undir að vera fjölskyldubúskapur. Í
Evrópu sé hins vegar mikil þróun í
átt til verksmiðjubúskapar enda fari
stór hluti styrkja ESB til landbúnaðar
til fyrirtækja í stórræktun og
verksmiðjubúskap. Þar sé aðal
uppgangurinn í dag, en um leið sé
verið að spilla landi með ofnýtingu
og eiturefnanotkun.
„Það er gríðarlega mikil
jarðvegseyðing í gangi og
eiturefnamengun auk þess sem
líftæknifyrirtæki sækja mjög á
að dreifa einkaleyfisvörðum,
erfðabreyttum lífverum, einkum
fræi. Það hefur sýnt sig að vera
stórhættulegt mál þar sem fyrirtæki
með einkaleyfi á ákveðnum tegundum
geta fljótt náð einokunarstöðu. Sem
betur fer er mjög mikil andstaða í
Evrópu við slíkt, en stóru fyrirtækin
sækja þar mjög á. Mun meira frelsi
ríkir í þeim málum í Bandaríkjunum
og í Kanada. Þessi þróun heldur
áfram þar sem kapítalisminn er
mjög sterkur og það er alveg ljóst
að Evrópusambandið er útvörður
kapítalismans í Evrópu.“
Stórfyrirtækin sölsa undir sig
landbúnaðinn
„Þróunin hefur víða verið sú að
stórfyrirtækin eru að sölsa undir sig
mikið land og byggja stórbú sem
ætlað er að skila hagnaði á skömmum
tíma. Það er vísir að þessu hér á
landi í alifuglarækt og svínarækt og
nautgriparæktin gæti orðið næsta
búgrein sem fjárfestar herja á. Ef
þetta verður ofan á þá mun bæði
landbúnaður og byggðamynstur hér
á landi breytast mjög mikið þar sem
stórbúin verða fremur staðsett nær
þéttbýlinu og helstu mörkuðunum.
Um leið minnka möguleikarnir á
að nýta graslendið víða um land og
halda í hinar dreifðu byggðir.“
Ólafur bendir á þróunina í
Bretlandi sem dæmi.
„Mikil fjölgun stórbúa mun að
mínu mati hafa neikvæð áhrif og ég
tel að Bændasamtökin −framhald
Mörg áhyggjuefni innan ESB
Ekki verður séð að fjögurra áratuga aðild að ESB hafi verið
breskum landbúnaði til góðs; vaðandi uppgangur stórbúskapar
og verksmiðjuvæðingar og markaðssetning matvælaiðnaðarins
á lélegum, „ódýrum“ mat. Um þetta má m.a. lesa á vef Food
Research Collaboration (www.foodresearch.org.uk/square-
meal) undir fyrirsögninni Einföld máltíð:
„Hvers vegna þurfum við nýja uppskrift að landbúnaði, mat
af villtum dýrum og almennri heilsu?“ − Þar er vísað í skýrslu um
þetta efni og bent á að nú hafi komið fram í dagsljósið yfirgnæfandi
upplýsingar um meiri háttar stefnubreytingar í fæðuöflun og
landbúnaði á heimsvísu. Skýrslan er afrakstur af samvinnu 10
samtaka um náttúruvernd, dýravernd, matvælaöryggi og
heilbrigðismál. Þetta eru; RSPB, Friends of the Earth, the National
Trust, the Food Ethics Council, Sustain, the Wildlife Trusts, the
Soil Association, Eating Better and Compassion in World Farming
working with the Food Research Collaboration.
Skýrslan tekur sérstaklega á nokkrum málum. Það varðar bætta
heilsu. Gæði fyrir alla, þ.e. fæðuskort og hvernig eigi að tryggja
sanngjarna fæðuöryggiskeðju. Sjálfbærni í landbúnaði og hvernig
eigi að endurheimta land sem hefur tapast á landsbyggðinni og
vinna að náttúruvernd. Í skýrslunni er bent á nokkrar staðreyndir:
• 33% af ungmennum undir 18 ára aldri í Bretlandi eru of þung.
• 913.138 manns eiga í miklum erfiðleikum víða um Bretlandseyjar
og var aðeins úthlutað þriggja daga neyðarmáltíð allt árið 2014
af hjálparstofnuninni Russel Tust.
• 75% af próteini sem fer til dýraeldis í Evrópusambandslöndum
er innflutt.
• 25% af öllum bændum í Bretlandi lifa í sárri fátækt.
• Á innan við 50 árum hafa tapast 44 milljónir para af eldisfuglum.
Neikvæð áhrif ESB í Norður-Svíþjóð:
Hundruð bænda gefast upp
fyrir erlendri samkeppni
Um 200 bændur í Austurbotnum hafa gefist upp á
undanförnum misserum vegna harðrar samkeppni frá öðrum
Evrópusambandslöndum og lélegrar afkomu.
Fjallað var um málið í vefsíðuritinu yl.fi fyrir skömmu, en
þessar fregnir af veruleikanum í Svíþjóð og Finnlandi eru þvert á
fullyrðingar sem m.a. voru birtar í heilsíðuauglýsingu frá Viðreisn
fyrir skömmu sem styður inngöngu í ESB, en þar var sagt: „Svíar
og Finnar fengu samþykkt að styrkja landbúnað norðan 62.
breiddargráðu meira en almennt gerist innan sambandsins. Sama
myndi gilda um Ísland. Reynsla nágrannalandanna er að inngangan
hefur jákvæð áhrif, bæði fyrir bændur og neytendur.“ Samkvæmt
fréttum frá Svíþjóð standast fullyrðingar Viðreisnar engan veginn.
Á vefsíðu yl.fi var m.a. rætt við Fredrik Grannas, trúnaðarmann hjá
Österbottens svenska producentförbund (ÖSP) sem eru samtök
framleiðenda í Austurbotnum. Hann sagði að þarna væri um
efnahagslegt vandamál að ræða. Í fyrra hafi starfsemi verið hætt
á 200 jörðum en á hundrað til viðbótar hafi orðið kynslóðaskipti.
Um 5.000 bændur búa í Austurbotnum, en þeim fækkar stöðugt.
Grannas segir að margar orsakir kunni að vera fyrir því að bændur
gefist upp. Í sumum tilfellum hafi eldri bændum ekki tekist að fá
yngra fók til að taka við. Þá geti það líka haft sín áhrif að gera á
breytingar á stuðningskerfi ESB á þessu ári þar sem styrkir eru
fremur tengdir landi en afurðum. Stór þáttur er síðan minnkandi
tekjur í harðri samkeppni við innfluttar landbúnaðarvörur. Þar
muni miklu frá því sem áður var. /HKr.
Dennis L. Meadows.