Þjóðmál - 01.06.2006, Blaðsíða 32
30 Þjóðmál SUmAr 2006
efnum. og. töluvert. verið. skrifað. um. hvort.
honum. takist. að. sætta. nytjastefnu. sína. og.
frelsisreglu,.sem.honum.tókst.ekki.að.mínu.
mati,.heldur.er.kenning.hans.af.öðrum.meiði.
en.„vísindaleg“.siðfræði.nytjastefnunnar ..
Í. Frelsinu. segir. Mill. eftirfarandi. um. nyt-
semi:. „Ég. tel. nytsemina. grundvöll. alls. sið-
ferðis,. hinn. endanlega. mælikvarða. góðs. og.
ills ..En.þar.á.ég.við.nytsemi.í.víðustu.merk-
ingu,.grundvallaða.á.varanlegum.hagsmun-
um.mannsins.á.þroskabraut.hans ..Að.minni.
hyggju.heimila.þessir.hagsmunir.enga.skerð-
ingu.á.frelsi.einstaklingsins.til.athafna,.nema.
þær.varði.hagsmuni.annarra .“.(Bls ..47 .).
Í.Rökfræði.sinni,.þar.sem.Mill.lagði.grunn.
að.heilsteyptu.kerfi.vísinda,.gerði.hann.grein-
armun. annars. vegar. á. listum. og. vísindum,.
kvað. vísindi. glíma. við. staðreyndir. en. listir.
við. gildisdóma .. Siðfræði. fellur. undir. það.
sem.hann.kallaði. listina að lifa. og. fæst. við.
markmið. og. leiðir. að. þeim .. Listin. að. lifa.
skiptist. í. þrennt. hjá. Mill,. hið. siðferðilega,.
hið. skilvirka. og. hið. fagurfræðilega .. Hið.
siðferðilega. eru. hin. æðstu. siðferðisrök. sem.
ekki.verða.sönnuð,.eða.eru.sín.eigin.sönnun ..
Hið. skilvirka. eru. leiðir. að. markmiðum.
og. þar. af. leiðandi. vettvangur. vísindalegrar.
siðfræði .. Hið. fagurfræðilega. er. hið. göfuga.
í. lífinu,.heilindi,.samkvæmni.og.vel.ræktað.
einstaklingseðli .
Það.er.einmitt.með.fagurfræðinni.sem.leið-
ir. skiljast. með. Mill. yngri. og. eldri. og. þeim.
áhrifavöldum. sem. hann. kynntist. í. föður-
húsum ..Fagurfræðin.og.hugsjónin.sem.Frels
ið.byggist.á.sækir.frekar.í.smiðju.rómantískra.
höfunda,. einkunnarorð. bókarinnar. eru. ein-
mitt.sótt.til.Wilhelm.von.Humboldt.og.Mill.
vitnar.enn.til.hans.með.augljósri.velþóknun:.
„Tilgangur. mannlífsins. ákvarðast. af. eilífum.
og. óhagganlegum. rökum. skynseminnar,. en.
ekki.óljósum.duttlungum,.og.hann.er,.að.hver.
maður.öðlist. sem.mestan.og. fyllstan.þroska.
hæfileika. sinna .“. Þess. vegna. hljóti. „hver.
maður.að.keppa.án.afláts.að.því,.að.sérstakir.
hæfileikar.hans.fái.að.njóta.sín.og.þroskast.með.
sérstökum.hætti“ ..Þessi.hugsjón.sem.gerir.ráð.
fyrir.að.hver.einstaklingur.hafi.sitt.eigið.eðli.
og.eigi.að.þroska.það.með.sérstökum.hætti.er.
það. fagurfræðilega.markmið. sem. frelsisreglu.
Mill.er.ætlað.að.stuðla.að .
Annað.sem.er.athyglisvert.er.að.Mill.–.sem.
er.líkast.til.kunnasti.málsvari.frelsisins.–.trúði.
ekki. á. frjálsan. vilja .. Eins. og. getið. var. hér.
að. ofan. aðhylltist. hann. hugmyndatengsla-
sálarfræði,.en.í.bók.sinni.um.rökfræði.sagði.
hann:.„Að.mínum.skilningi.er.vilji.ekki.ger-
andi. heldur. einfaldlega. náttúruleg. orsök ..
Vilji. okkar. orsakar. líkamlegar. athafnir. í.
sama.skilningi,.og.engum.öðrum,.og.kuldi.
frystir. vatn,. eða.neisti.orsakar. sprengingu. í.
púðri .“.Eins.og.sást.í.áðurvitnuðum.orðum.
í. .Humboldt. er. eðli.hvers. einstaklings. ein-
stakt. og. jafnframt. æðsta. skylda. hans. að.
finna.það.og. rækta ..Mill. trúði. ekki.að.það.
næðist. með. rökhendum. heldur. með. eilífri.
tilraunastarfsemi.og. til. þess. að. sú. leið. væri.
fær.þyrfti. frelsi ..Maðurinn.ætti.því.að.nota.
frelsið.til.að.leita.upp.og.komast.undir.jákvæð.
áhrif. sem. mótuðu. hann. sem. heilsteyptan.
einstakling ..
Frelsisreglan
Frelsisreglan. sem.Mill. setur. fram.er. eftir-farandi:. „Því. aðeins. er. öllu. mannkyni,.
einum.manni.eða.fleirum,.heimilt.að.skerða.
athafnafrelsi.einstaklings,.að.um.sjálfsvörn.sé.
að.ræða ..Í.menningarsamfélagi.getur.nauðung.
við.einstakling.helgazt.af.þeim.tilgangi.einum.
að.varna.þess,.að.öðrum.sé.unnið.mein ..Heill.
og.hamingja.einstaklingsins.sjálfs.til.líkama.og.
sálar. er. ekki.næg.ástæða. til. frelsisskerðingar ..
Það. er. óréttlætanlegt. að. neyða. mann. til. að.
gera.nokkuð.eða.láta.ógert.af.þeim.sökum,.að.
hann.verði.sælli.fyrir.bragðið,.eða.hinum.að.
aðrir.telji.skynsamlegt.eða.rétt.að.breyta.svo .“
Mill.tókst.ætlunarverk.sitt.að.hafa.regluna.
einfalda,.en.veruleikinn.er.flókinn.og.því.er.