Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2013, Blaðsíða 129

sett hér 1887.41 í framhaldinu hófst umræða um aðflutningsbann á áfengi
og fór þjóðaratkvæðagreiðsla fram um málið samhliða alþingiskosningum
1908 sem einkum snerust um „uppkastið“ svokalla, þ.e. frumvarp til laga
um ríkisréttarsamband Danmerkur og íslands.42 Kjörsókn var rúm 75
prósent og greiddu um 60 prósent atkvæði með banni. Þá gætti þrýstings
frá þjóðinni um að Alþingi samþykkti bannið en meðal hennar ríkti breið
samstaða um fullvalda ríki, breytta stjórnarstefnu og áfengislaust land.43
Þess ber að gæta að konur höfðu ekki kosningarrétt en ætla má að þær hafi
verið afdráttarlausar með banni en karlar og raunverulegt fylgi við það því
verið meira en að ofan greinir.44 Lög um aðflutningsbann voru samþykkt
1909 og skyldi bannið gilda frá ársbyrjun 1912 en sala vínbirgða vera
heimil til 1. jan. 1915. Eftir það var sala áfengis háð ströngum skilyrðum og
einkum leyfð gegn ávísun lækna eða til iðnaðar. Fyrsta tilslökun á banninu
varð 1921 er Spánarvín voru heimiluð vegna viðskiptadeilu við Spánverja
en síðustu leyfar þess voru loks afnumdar 1989 er sala á áfengu öli var
heimiluð.45
Þrátt fyrir þjóðaratkvæðagreiðslu og bannlög skiptust menn áfram í tvær
fylkingar, bannmenn og andbanninga. Þeir síðarnefndu vildu að málið yrði
tekið til endurskoðunar. Var jafnvel búið svo um hnúta 1909 að nýtt þing
gæti afnumið bannlögin áður en þau tækju fullt gildi.46 Sigurður Stefánsson
(1854-1924) prestur í Vigur (Ögurþingum) sat á þingi á þessum tíma. Hann
var hikandi í bannmálinu, skilaði auðu í þjóðaratkvæðagreiðslunni, greiddi
atkvæði með bannlögum 1909 en beitti sér tveimur árum síðar fyrir frestun
41 Svanur Kristjánsson, „fsland á leið til lýðræðis“, bls. 55-56, 61-62.
42 Einar Laxness, íslands saga a-h, (Alfræði Vöku-Helgafells), Reykjavík: Vaka-Helgafell, 1995,
bls. 45—46. Einar Laxness, íslands saga s-ö, bls. 100-101. Helgi Skúli Kjartansson, ísland á 20.
öld, Reykjavík: Sögufélag, 2003, bls. 90. Hér verður aðeins fjallað um áfengisbannið út frá mjög
þröngu sjónarhorni, þ.e. um hvort prestum og þjóðkirkju væri stætt á að taka opinbera afstöðu
til bannsins. Svanur Kristjánsson hefur hins vegar sýnt fram á hvernig bannmálið er mikilvægur
þáttur í þróun lýðræðis í landinu á heimastjórnartímanum. Svanur Kristjánsson, „Island á leið
til lýðræðis“, bls. 83-88.
43 Sama rit, bls. 61, 69, 70, 72, 73.
44 Sama rit, bls. 75.
45 Einar Laxness, íslands saga a-h, bls. 45-46. Einar Laxness, fslands saga s-ö, bls. 100-101. Helgi
Skúli Kjartansson, ísland á 20. öld, bls. 90. Þjóðþing Finna hafði nokkru áður samþykkt bann
við áfengissölu en Rússakeisari synjaði um staðfestingu. „Förbudslagen11, Uppslagsverket Finland,
1982, sótt 12. okt. 2013 af http://www.nykarlebyvyer.nu/sidor/texter/prosa/uppslfml/forbudsl.
htm. Síðar uðru fleiri þjóðir til að innleiða bann. Svanur Kristjánsson, „fsland á leið til lýðræðis“,
bls. 74 nmgr. 89.
46 Sama rit, bls. 81.
127