Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2013, Blaðsíða 213

við gerð ritsins haft „suo marga og þuilijka medhialpara.“ I forspjallinu
er einnig tekið fram að ritið hafi á fyrri stigum verið sent til „werduga
faudurz Doctor Martinus Luther“ til yfirlestrar, og: „hann med odrum
gudspialligum predikurum sem ero j huijtborg wrskurdudo hana uera goda
og rietta.“12 Hér er reyndar átt við latneska uppkastið frá Haderslev en
engu að síður er ljóst að með þessari tengingu við Lúther og með aðkomu
Bugenhagens að vinnunni við ordinansíuna hafði hún öðlast bein tengsl við
rætur lúthersku siðbótarinnar.
Þeir meginþættir, sem ordinansíur Bugenhagens - og þar með sú
danska - taka til umfjöllunar, eru eftirfarandi: í fyrsta lagi helgihaldið (lat.
ceremoniae) og kenningin (lat. doctrina), þá skóla- og fræðslumálin, því
næst fjármál kirkjunnar og framfærsla klerkastéttarinnar og loks sá hluti
kirkjulegs starfs, sem nefna má kærleiksþjónustu (díakóníu), t.d. við sjúka
og fátæka. Efnisskipan þessara kirkjuskipana er ekki alltaf sú sama og mjög
er tekið tillit til aðstæðna á hverjum stað, bæði í pólitísku og samfélagslegu
ljósi og hvað snertir kirkjustjórnina, en megináherslur þeirra eru ávallt hinar
sömu. Meginþættirnir sem hér hafa verið nefndir samsvara því í grófum
dráttum efnistökum dönsku ordinansíunnar.
Gissur Einarsson og siðbótin í Skálholtsbiskupsdæmi
Siðbótin barst tiltölulega seint til Islands, öfugt við Danmörku, þar sem
áhugi á kenningu Lúthers var tekinn að breiðast út þegar á þriðja áratug
16. aldar.13 Skýringanna er ekki síst að leita í því hve forsendur alþýðlegrar
siðbótar voru litlar hér á landi. Þéttbýlismyndun var hér ekki hægt að tala
um, hvað þá borgarastétt. Þá hefur læsi trauðla talist almennt í landinu þó
að Loftur Guttormsson segi vísbendingar um að það „hafi ekki verið fátítt
meðal höfðingja og gildra bænda um 1200“ og enn fremur að lestrarkunn-
átta hafi á 13. og 14. öld tekið að ná svolítið til efnaminni bæja.14
12 íslenzkt fornbréfasafr X, s. 117.
13 Kristján II. Danakonungur (í embætti 1513-1523) mun hafa sýnt Lúther og verkum hans
nokkurn áhuga (sjá Lausten 1987, Reformationen i Danmark, s. 104-105). Fyrsta landsvæði
danska ríkisins, þar sem evangelísk-lúthersk kirkjuskipan komst á, var svo syðsti hluti þess,
Slésvík-Holstein, árið 1528 undir stjórn Kristjáns hertoga, sem síðar varð Kristján 3. konungur
(sjá Lausten, Christian den 3. ogkirken 1537-1559, Kaupmannahöfn: Akademisk Forlag, 1987,
s. 19).
14 Loftur Guttormsson, „Læsi,“ íslensk þjóSmenning VI. Munnmenntir og bókmenning, ritstj. Frosti
F. Jóhannsson, Reykjavík: Þjóðsaga, 1989, s. 117-144, sjá s. 123-124.
211