Fréttablaðið - 10.12.2016, Blaðsíða 108

1 0 . d e s e m b e r 2 0 1 6 L A U G A r d A G U r52 h e L G i n ∙ F r É T T A b L A ð i ð
Hið undarlega er að þeir sem hafa
verið verstir eru hvorki norrænu-
fræðingar eða miðaldafræðingar,
heldur þeir sem ekki þekkja efnið.
Ágætt dæmi er fyrsti dómurinn sem
birtist í Bergens Tidende. Niðurstað-
an af honum var að ég hefði skáldað
allt saman upp frá rótum, það var
ekkert rúm fyrir argumentum, þetta
með að skálda í eyður, þó svo maður
upplýsti lesandann um það. Ef ég
„skáldaði“ siglingu til Bjarmalands,
hlaut ég að hafa skáldað allt annað,
jafnvel heimildirnar. Þetta var bók-
menntafræðingur, sérfræðingur
í nítjándu aldar kveðskap. Ég hef
fengið betri viðbrögð frá þeim sem
þekkja fræðin og vandamálin sem
um ræðir. Hinir ótrúlegustu menn
þökkuðu mér fyrir að þora að sýna
huglægni, því margir hafa skilið að
vissulega er hægt að dulbúa huglægni
í hlutlæga orðræðu.“
Fræðin fjarlægjast
Öll þessi aðferðafræði og nálgun
– fjarlægir þetta sig of mikið frá
almenningi? Er erfitt að vera áhuga-
maður? „Já, það er einmitt það sem
hefur gerst. Einar Ólafur Sveins-
son fór að Hlíðarenda og ræddi við
bóndann þar. Í dag er bóndinn ekki
með, hinum almenna leikmanni er
haldið frá umræðunni. Vandamálin
eru orðin svo sérstæð og krefjast svo
mikillar þekkingar á rannsóknarsögu
að þetta getur hinn venjulegi maður
ekki sett sig inn í. Það er engin kvöð á
akademíkernum að ráða bót á þessu.
Samt sem áður, hvort sem er í háskól-
um í Björgvin, Ósló eða á Íslandi, er
talað um mikilvægi þess að miðla
fræðum til almennings. En þegar allt
kemur til alls þá fær akademíkerinn
ekki eina einustu krónu fyrir að
miðla til hins almenna lesanda, það
þarf hann að gera af eigin hugsjón og
á eigin kostnað. Hann fær bara stig og
aukalaun fyrir fræðigreinar í vísinda-
leg og ritskoðuð tímarit.
Um leið sjáum við að áhuginn er til
staðar. Það er bullandi áhugi á sögu,
áhuginn á víkingaöld núna er gott
dæmi. En því miður eru það kannski
meira popúlískir miðlar sem sjá um
að metta þessa þörf með misjöfnum
árangri. Það eru þá fantasíubækur,
sjónvarpsseríur og annað slíkt, sem
aftur gerir fræðimenn pirraða. Mín
tilraun var að reyna að fá þessa enda
til þess að mætast. Kannski er það
ekki hægt þegar öllu er á botninn
hvolft, það er engu að síður göfugt
takmark.“
Á milli línanna
Geirmundur hentar og heillar þá
vegna þess að hann er jaðarsettur af
sögunni? „Já, hann er jaðarmenni í
sögunni og það er það sem gerði það
að verkum að ég fór að grafa eftir
honum. Það er út af þessum undar-
legu umsögnum um hann í elstu
heimildum eins og Landnámabók
sem maður skilur að einhver gömul
hefð hlýtur að búa að baki. Þeir tæpa
á þessari hefð en vilja ekki fara nánar
út í það, þetta að hann var göfgastur
landnámsmanna og reið um með
áttatíu menn og slíkt.
Þannig að maður fer að eygja ein-
hverja sögu á bak við hina „opinberu
sögu“, og það er sú saga sem mér
finnst vera verðugt verkefni fræð-
anna. Að endurmeta söguna stöð-
ugt. Það sem ég sagði hér í upphafi
má endurtaka, menn hafa á margan
hátt gleypt hráa þá upphafssögu sem
var búin til á hámiðöldum og ekki
viljað kraka neitt í hana. Samtímis
hafa menn talað fyrir strangri heim-
ildarýni, jafnvel svo að menn eigi að
kasta öllum miðaldaheimildum fyrir
borð sem marklausum þjóðsögum.
Þrátt fyrir þetta hefur það ekki
komið nógu vel fram hvaða önnur
saga geti þá verið þarna ef þessi upp-
hafsmýta hámiðalda er marklaus,
þ.e. norskir bændur á flótta undan
Haraldi hárfagra.
Tilraunin mín í stuttu máli er að
reyna að lesa á milli línanna ein-
hverja aðra sögu og stóla ekki á mið-
aldamennina blint en ekki heldur
kasta öllu þeirra efni fyrir róða.
Það er sú heimildarýniaðferð sem
ég reyni að þróa og kalla raunrýni.
Að reyna að lesa á milli línanna og
tengja þetta við aðeins breiðara svið
og fleiri sjónarhorn, og reyna þannig
að dæma um hvað geti verið áreiðan-
legt og hvað ekki.
Sagnfræði og bókmenntir
En í Svarta víkingnum setur þú þig í
spor miðaldaskrifara að vissu leyti.
„Að vissu leyti geri ég það og það er
áhugavert að sjá hvernig maðurinn
er stöðugt að finna upp hjólið upp á
nýtt. Hér í Noregi t.d. hefur það verið
í umræðu í tíu, fimmtán ár hvernig
hægt sé að koma góðum fræðibókum
út til almennings. Lausnin sem menn
hafa komist niður á er að reyna að
beita einhverjum bókmenntalegum
brögðum til þess að halda lesandan-
um við, sviðsetningum. Þarna erum
við allt í einu komin niður á það sem
menn á miðöldum gerðu óhikað.
„The narrative turn“ kalla menn það
innan hugvísinda, að reyna að lifa
sig inn í söguna, skrifa söguna eins
og þeir halda að hún hafi gerst og
af vissri hluttekningu. Þú sérð ekki
hluttekningu sagnaritara vegna
þess að þeir fela sjálfan sig svo vel í
textanum en við nánari athugun sér
maður að sögutexti er líka huglægur
texti. Munurinn á mér og sagnaritara
er sá að mín huglægni og mitt val, þ.e.
rökin fyrir mínum tilgátum, er sýni-
legt.
Segja má að sagnaritari hafi alltaf
skrifað Svartan víking á undan. Það
verk er bara týnt og horfið og við
aðeins með endanlegu afurðina.
Sagnaritarar segja bara: Svona var
þetta. Síðan er það eilíft þrætuepli
fræðimanna hvað í þeirra texta var
sagnfræði og hvað bókmenntir, veru-
leiki eða skáldskapur, meðan þetta
var ekki vandamál hjá þeim.“
En hvað með bókmenntirnar – er
kannski von á nýrri skáldsögu á borð
við Svar við bréfi Helgu eða eitthvað
sambærilegt? „Já, það er nú alltaf eitt-
hvað í gerjun. Það eru mörg járn í eld-
inum og svo hamrar maður kannski
eitt þeirra. Ég er með tvær skáldsögur
í vinnslu og reikna með að önnur
þeirra sé nú að komast á sæmilegt
form. En ég er engin kýr. Ég framleiði
seint og það væri löngu búið að slátra
mér ef ætti að meta mig eftir slíkum
viðmiðum.“
bækUr
bjargræði
HHHHH
hermann stefánsson
Sæmundur 2016
307 bls. með eftirmála
Björg Einarsdóttir, kennd við Látra,
fæddist fyrir sléttum þrjú hundruð
árum og hefur hvílt í gröf sinni í
tvö hundruð þrjátíu og tvö ár en
á engu að síður brýnt erindi við
Íslendinga, einkum Reykvíkinga,
á því herrans ári 2016. Í skáldsögu
Hermanns Stefánssonar, Bjargræði,
hefur Björg orðið í þrjú hundruð
síður, lætur vaða á súðum, rekur
eigin sögu og síns samtíma um leið
og hún hakkar í sig þann sálarlausa
sjálfustangatíma sem hlustandi
hennar, líkkistusmiðurinn Tómas,
er uppi á. Tómas þessi er óttalegt
gauf, að hennar mati, og hefur
kallað Björgu til liðsinnis við að
ráða fram úr eigin ástamálum og
lífskrísum. Hún lætur hann hafa
það óþvegið, skammar hann eins
og hvern annan rakka, reynir að
hrista í hann lífsdöngun í hverri
kjarnyrtri ræðunni af annarri, en
reynist síðan eiga við hann erindi í
eigin þágu, erindi sem valdið hefur
því að hún hefur ekki getað öðlast
frið í gröfinni.
Það er hrein nautn að lesa þenn-
an reiðilestur Bjargar í útsetningu
Hermanns, textinn er hrynfastur
og mergjaður, málfarið aldeilis
óborganleg blanda af fornu og nýju
og sagan sem Björg rekur hér tölu-
vert ólík því sem seinni tíma fræði-
menn hafa viljað presentera sem
sögu hennar. Í stað biturrar flökku-
konu sem var hálfgerð hornkerling
í samfélaginu birtist hér gríðar-
sterk kona, sjómaður, kraftaskáld,
ástkona og uppivöðsluseggur sem
sagði samtíma sínum til synd-
anna og lét engan eiga inni hjá
sér. Aldeilis dásamleg kvenlýsing.
Í leiðinni lætur Hermann Björgu
gagnrýna okkar samtíma, samtíma
Tómasar, á sama hátt og hún gagn-
rýndi eigin samtíma og athuganir
hennar og ályktanir eru á köflum
eiturbeittar en um leið fáránlega
fyndnar. Hinn pasturslitli líkkistu-
smiður hefur ekki roð við þessum
kvenmanni, enda kemur hann engu
orði að, öll sagan er sögð í annarri
persónu og lögð í munn Bjargar.
Vaðallinn verður á köflum dálítið
yfirþyrmandi og lesandinn týnir
áttum um stund í frábærlega flétt-
aðri samtvinningu fortíðar og sam-
tíma, en eins skelegg og Björg er í
þessari einræðu sinni er lítil hætta
á öðru en að athyglisskertir inter-
netlesendur samtímans séu reknir
með harðri hendi inn í söguþráðinn
aftur og eigi sér ekki útgöngu auðið
fyrr en síðasta orð er lesið.
Hermann Stefánsson hefur löngu
sannað sig sem einn okkar áhuga-
verðasti rithöfundur en ég er ekki
frá því að með Bjargræði hafi hann
toppað sjálfan sig og opnað sér nýja
frásagnaræð sem vonandi heldur
áfram að streyma úr í framtíðinni.
Á meðan við bíðum eftir því er full
ástæða til að hvetja alla sem unna
góðum texta, góðri sögu, hressilegri
samfélagsgagnrýni og síðast en ekki
síst vel sköpuðum kvenkarakterum
til að lesa Bjargræði. Ég held það sé
óhætt að fullyrða að engum muni
leiðast samfylgdin með Björgu.
Friðrika Benónýsdóttir
niðUrsTAðA: Leiftrandi skemmtileg
og vel skrifuð skáldsaga með einum
kraftmesta kvenkarakter sem sést
hefur í íslenskum bókmenntum langa
lengi.
Af fláttskap og djöfuldómi, sálarleysi og sjálfustöngum
Leitin að svarta víkingnum
Ég get ekki yfirgefið Kvenhól með öllu við svo búið.
Það er nefnilega svo að á þjóðgötunni milli Kven-
hóls og Skarðs er gamall áningarstaður sem heitir
Snorraskjól. Hér er hentugur hvíldarstaður fyrir þann
sem ætlar fyrir Klofning sem skilur Skarðsströnd frá
Fellsströnd, en þau svæði tengjast Geirmundi og
Kjallaki. Snorraskjól eru nokkrir hamrar sem skera sig
úr annars sléttu landslaginu milli fjalls og fjöru og
undan hömrunum eru grösugar sléttur. Staðurinn er
nokkurnveginn miðja vegu milli Skarðs og Kvenhóls.
Arfsögnin hermir að fornir reimleikar séu á þessum
bletti; yfirnáttúrulegt seiðmagn eða útgeislun í loftinu
sem veldur því að hver sá karl eða kona sem á leið hjá
verður gripin óskýranlegum losta; körlum rís hold en
konum slaknar skaut, jafnvel þótt viðkomandi sé einn
á ferð og í allt öðrum hugleiðingum.
Þessir kraftar eru skýrðir á sama hátt og þegar eitt-
hvað óhreint virðist liggja í loftinu, þó er munurinn sá
að dularkraftarnir í Snorraskjólum eru jákvæðir og líf-
gefandi. Slík fyrirbæri, bæði jákvæð og neikvæð, voru
gjarna kölluð taufur til forna.
Hinu ósæmilega seiðmagni Snorraskjóla er ekki lýst
í miðaldaheimildum en eins og frændi minn Stein-
ólfur frá Fagradal segir: „Getur hver og einn farið og
prufað á sjálfum sér, beri hann brigður á að hér sé
farið með rétt mál.“ Meðal þeirra sem hafa dregið
þetta í efa var leiðsögukona sem Steinólfur ferðaðist
einhverju sinni með í rútu um svæðið. Steinólfur fékk
bílstjórann til að stoppa við Snorraskjól en þá reyndist
leiðsögukonan guggna þegar á hólminn var komið.
Steinólfur skýrði þetta seiðmagn með því að fólk
hefði gjarna notað tækifærið til að gamna sér þegar
það hvíldi sig á þessum áningarstað sem náttúran sjálf
hefði lagt því til og að lífskrafturinn sem slíkar athafnir
leysa úr læðingi hangi enn í loftinu.
Eins og sönnum vísindamanni sæmir ákvað ég
að gera slíka tilraun sjálfur einn sólríkan sumardag.
Frænka mín Halla Steinólfsdóttir í Fagradal, sem
komin er í beinan legg af Steinólfi lága, gaf mér ná-
kvæma lýsingu á staðnum í gegnum síma; best að hún
héldi sig í hæfilegri fjarlægð ef eitthvað reyndist hæft í
þessum sögusögnum.
Ég lagðist niður í Snorraskjólum, í grasi vaxna
brekkuna undir fremsta hamrinum. Flugur suðuðu og
niðri í fjörunni í fjarska sungu svanir. Skýin liðu mjúk-
lega í norðurátt, ljós og skuggar léku á fjallshlíðum og
sléttum.
Jú, það stóð heima.
Eftir á að hyggja get ég þó ekki skorið úr um það
hvort ástæðan fyrir holdrisi mínu var þetta forna seið-
magn eða væntingar mínar um að eitthvað slíkt myndi
gerast. Eftir þennan atburð fór ég að sjá fyrir mér
myndir tengdar kvennabúri Geirmundar á Kvenhóli:
Þeir koma ríðandi með ströndinni. Árdagsbirtan
merlar sjóinn við Breiðafjörð. Gróðurangan fyllir loftið
og varphljóð komið í æðarfugla og máfa í mildum
blænum. Það er farið að vora á Skarðsströnd. Geir-
mundur er um fertugt, en sjálfur hefur hann ekki tölu
á árunum. Hann hefur misst tvær af sýnilegum tönn-
um sínum og gróft fæðið sem tíðkaðist á samtíð hans
hefur slitið þeim sem eftir eru. Svarti höfðinginn er á
leiðinni ásamt nokkrum útvöldum. Ég sé þá nálgast,
rykskýin stíga upp af hrossastóðinu. Hann er klæddur
sinni fínustu skarlatsskikkju og með selskinnsbóta á
fótum. Þeir eru á leið til Kvenhóls til að svala hvötum
sínum. Síðasti áningarstaðurinn er Snorraskjól. Spurn-
ingin er sú hvort dularkraftar Snorraskjóla séu runnir
frá fornu fari? Að ófullnægðar hvatir gangi aftur og lifi
í loftinu? Slíkar reimleikasögur fela alltaf í sér mynd
af innibyrgðri lífsorku af einhverju tagi – af lífskrafti
(lat. libido) sem fékk ekki að blómstra. Væri ekki allt
eins hægt að skýra töfra Snorraskjóla með nærveru
lostafullra karla sem réðu sér vart fyrir eftirvæntingu?
Farið sjálf og heimsækið Snorraskjól og leitið skýringa.
Ef maður freistar þess svo að gægjast inn í skálann á
Kvenhóli, þá eru þar kannski engar óhreinar, snoð-
klipptar konur í gráum vaðmálsdulum. Nei – þær eru
fagrar. Þær hafa greitt hár sitt og bera arabíska skart-
gripi. Langeldur logar í skálanum. Þær eru skrýddar
silki og öðrum dýrum vefnaði úr Dyflinn. Ef til vill hafa
þær „tilbúinn augnfarða“ eins og andalúsískur arabi
lýsir nokkrum Skandinövum á sinni samtíð. Þær hafa
sig til. Þær eru aðlaðandi. Það er engu líkara en að þær
vilji þetta sjálfar. Eða öllu heldur; af þeim valkostum
sem í boði voru þá var þetta illskást. Það er tæpast
hægt að líta á það sem frjálsan vilja, en þær vita að vel
heppnuð þungun eftir eitthvert stórmennið er viss
passi út úr þrældómnum. Það er hér sem það gerist.
Mennirnir drekka mjöð og kannski vín þegar vel árar.
Þeir virða kornsekkina fyrir sér og handleika sáð-
kornið. Ræða málin. Svo fara þeir að renna hýru auga
til kvennanna. Virða líkama þeirra fyrir sér eins og á
gripasýningu. Þeir tala og hlæja, í loftinu liggur taum-
laus losti. Þeir velja sér eina konu hver, kannski fleiri.
Kormlöð leggst niður á bekk þakinn sauðagærum.
Hún er svo eiguleg svona kviknakin. Stór barmur
hennar er fagurlega hvelfdur og dúar notalega líkt og
norðanylgjan í logninu. Það er hér sem þau mætast,
norræna sáðfruman og keltneska eggið. Erfðir beggja
fléttast saman og mynda órofa örlagaþráð. Það er
engin leið að vita með vissu hvort þetta gekk svona
fyrir sig á Kvenhóli. En stundum er ímyndunaraflið
eina aðferðin sem við höfum til þess að fá sögu til
að rísa upp úr tómum brotum. Sennilega er fulllangt
gengið að staðhæfa að lið Geirmundar hafi tekið þátt
í kynsvalli. En að eitthvað í þessa veru hafi átt sér stað,
á einhverjum bæjum á tíma Geirmundarveldisins,
með einhverjum þeirra ambátta sem hann flutti til
landsins, það gefa erfðarannsóknir nokkuð öruggar
vísbendingar um.
Það þarf ekki mikið ímyndunarafl til að finna dæmi
um svipaða atburði á okkar tímum. En ætli maður
að draga upp slíkar hlið- stæður skulum við muna að
Geirmundur hafði ekkert að skammast sín fyrir. Hann
lifði í samfélagi þar sem enginn hefði gagnrýnt þessa
hegðun. Konurnar á Kvenhóli voru eign hans, hans
eigin búfénaður. Hann gat gert við þær nákvæmlega
það sem honum sýndist.
Meðal lærðra manna á miðöldum fékk þessháttar
hegðun hinsvegar sýnu verri einkunn, ekki síst þar sem
þrælahald var ekki vel séð í kristnu samfélagi. Kóngar
eða höfðingjar sem (mis)notuðu konur kynferðislega,
birtast jafnan sem óréttlátir og óvinsælir í bók-
menntum miðalda, enda þótt samtíðarskáld þeirra
sömu manna hafi lofsungið kvensemi þeirra. Það er
því ástæða til að ætla að fornar sögur um kvennabúr
og írskar hjákonur hafi átt þátt í því að sagnaritarar á
kristnum tíma höfðu litla samkennd með Geirmundi,
og þar sé því um enn einn þátt að ræða sem skýrt
getur þöggunina á sögu hans og umsvifum.
Úr kaflanum Lífið á Kvenhóli og Ballará í bók Bergsveins
Birgissonar Leitin að svarta víkingnum
Munurinn á Mér og
sagnaritara er sá að
Mín huglægni og Mitt
val, þ.e. rökin fyrir
MínuM tilgátuM, er
sýnilegt.
1
0
-1
2
-2
0
1
6
0
4
:3
4
F
B
1
5
2
s
_
P
1
0
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
5
2
s
_
P
0
9
7
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
5
2
s
_
P
0
4
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
1
5
2
s
_
P
0
5
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 1
B
A
1
-8
A
E
4
1
B
A
1
-8
9
A
8
1
B
A
1
-8
8
6
C
1
B
A
1
-8
7
3
0
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
5
A

F
B
1
5
2
s
_
9
_
1
2
_
2
0
1
6
C
M
Y
K