Morgunblaðið - 22.10.2015, Blaðsíða 54

54 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 22. OKTÓBER 2015
Beinagrindin sem
við fæðumst með er
lifandi vefur sem alla
ævi er brotinn niður
og endurbyggður.
Bein eru því háð
margvíslegum fæðu-
þáttum og vítamínum í
nægu magni en magn
og hlutföll eru aðeins
breytileg eftir aldurs-
skeiðum. Beinþynning varðar lýð-
heilsu þar sem henni má nú líkja við
faraldur á efri árum. Nú getur ein af
hverjum þremur konum og einn af
hverjum fimm körlum átt von á því
að brotna af völdum beinþynningar.
Vandinn er að tap á beinmassa sem
slíkt gefur ekki einkenni og oftast er
fyrsta einkennið beinbrot. Brot á
úlnlið, samföll á hryggjarliðum og
brot á lærleggshálsi og lærhnútu eru
algengustu brotin og fjölmargir
lenda í endurteknum brotum.
Enda þótt erfðaþætt-
ir segi mikið til um það
hvort einstaklingur er í
aukinni áhættu á bein-
þynningu eru það lífs-
stílsþættir, svo sem
næring, hreyfing og lík-
amsrækt, sem gegna
lykilhlutverki í upp-
byggingu beina á yngri
árum og hjálpa til við að
hægja á beinþynningu á
fullorðinsárum. Mikil-
vægi næringar og lík-
amsræktar liggur í því
að þessum þáttum má breyta og að-
laga. Einstaklingar geta tekið já-
kvæð skref í þá átt að styrkja bein
og draga úr líkum á brotum. Í tilefni
af alþjóðlega beinverndardeginum,
sem var 20. október sl., mun ég
draga fram gildi næringar á efri ár-
um.
Eins og öll líffæri þarf beinagrind-
in jafnvægi milli allra næringarefna,
vítamína og steinefna. Vert er að
huga sérstaklega að D-vítamíni,
kalki, próteinum og snefilefnum.
D-vítamín er nauðsynlegt fyrir
vöxt og viðhald beina, þar sem það
styður við frásog kalks í görn og
tryggir rétta endurnýjun og styrk-
ingu beinanna. Einnig er nú ljóst að
D-vítamín bætir vöðvastyrk og get-
ur þannig að nokkru leyti bætt upp
þá vöðvarýrnun sem fylgir efri ár-
um. Nýlega birtist grein frá öldr-
unarrannsókn Hjartaverndar sem
sýndi fram á að lágt D-vítamíngildi í
blóði tvöfaldaði áhættu á mjaðma-
brotum í báðum kynjum. Mjaðma-
brot verða nær alltaf við byltur. Aðr-
ar rannsóknir hafa sýnt fram á að
uppbótarmeðferð með D-vítamíni
dregur um það bil 20% úr bæði bylt-
um og mjaðmabrotum.
D-vítamín myndast í húð fyrir
áhrif sólarljóss og þess er þörf árið
um kring. Að þessu leyti standa Ís-
lendingar höllum fæti, þar sem sól
skín takmarkað flesta mánuði árs-
ins. Við þurfum því að reiða okkur á
fæðuinntöku, þar með talið lýsi og
vítamíntöflur. Það er einna helst að
fá D-vítamín úr feitum fiski svo sem
laxi en almennt dugar fæðan ekki
ein og sér til að uppfylla D-vítamín-
þarfir á efri árum. Sýnt hefur verið
fram á að D-vítamínþörf eldra fólks
er nálægt 800 alþjóðlegum einingum
á dag. Þeir sem takast á við lang-
vinna sjúkdóma geta þurft meira, að
ráðleggingu læknis, einkum í upp-
hafi, ef skortur hefur myndast.
Kalk er lífsnauðsynlegt efni fyrir
líkamann og er það steinefni sem er í
mestum mæli í líkamanum. Af því
kílói af kalki sem heilbrigð fullorðin
manneskja ber eru 99% í beinum og
tönnum og aðeins 1% í blóðvessa.
Dagleg kalkþörf fullorðins fólks er
um 1000 til 1200 mg á dag. Hefð-
bundin fæða fullorðinna inniheldur
um það bil 700 mg af kalki á dag.
Þessa staðreynd er vert að hafa í
huga og bæta inn í fæðuvalið kalk-
ríkum fæðutegundum. Almennt er
mun betra að reiða sig á fæðu en
kalktöflur. Töflurnar eru af mismun-
andi gerðum og innihalda mismikið
hreint kalk, þó að milligrammafjöld-
inn sé skráður sá sami. Skýrist það
af bindiefnunum.
Langbest er að reiða sig á mjólk-
urafurðir. Sem þumalfingurreglu má
nota að einn „skammtur“ af mjólk-
urafurðum innihaldi 250 mg af kalki
og gæti það verið eitt mjólkurglas,
ein lítil skyr- eða jógúrtdós eða ein
þykk ostsneið. Ágætt er því að
tryggja þrjá „mjólkurskammta“ í
fæðu hvers dags. Aðrar fæðuteg-
undir ríkar í kalki eru t.d. grænt
grænmeti og hnetur.
Prótein eru nauðsynleg beinum og
vöðvum. Dagleg þörf er að lágmarki
0,8g/kg líkamsþyngdar og fremur
nær 1,2-1,5, en við bráð og langvinn
veikindi er þörfin enn aukin í allt að
1,5, þá að ráðleggingu læknis. Gæði
próteina skipta einnig máli. Þar
koma mjólkurafurðir enn og aftur
sterkar inn en þær innihalda amínó-
sýruna leucine sem er mikilvæg
bæði beinum og vöðvum eins og
kalk.
Sjaldan er talað um snefilefni.
Rannsóknir hafa sýnt fram á mik-
ilvægi sinks og magnesíums í bein-
myndun og þar kann kopar einnig að
vera mikilvægur. Aðrar rannsóknir
hafa sýnt fram á að hefðbundin fæða
mætir ekki fullkomlega þörfum fyrir
þessi snefilefni á efri árum. Með
hliðsjón af þessu mæli ég með einni
fjölvítamíntöflu með steinefnum á
dag, einkum og sér í lagi fyrir þá
sem takast á við einkenni langvinnra
sjúkdóma og fæðuinntaka er skert.
Hefðbundin fæða auk þriggja
„mjólkurskammta“, 800-1000 alþjóð-
legar D-vítamíneiningar og ein
fjölvítamíntafla með steinefnum á
dag auk hressilegrar hreyfingar og
göngu gerir mikið til þess að styrkja
bein og koma í veg fyrir brot á efri
árum.
Næring og beinstyrkur á efri árum
Eftir Pálma V.
Jónsson
Pálmi V. Jónsson
»Næg inntaka á kalki,
D-vítamíni og pró-
teinum eru lykilþættir
sem stuðla að góðri
beinheilsu á efri árum.
Höfundur er prófessor í öldrunar-
lækningum við læknadeild Háskóla
Íslands og yfirlæknir öldrunarlækn-
inga á Landspítala.
Það er eitthvað
skrýtið í gangi á leigu-
markaðnum í dag. Um
40% ungs fólks á þrí-
tugsaldri búa enn í for-
eldrahúsum og á með-
an leigjendur kvarta
yfir óöryggi og háu
leiguverði vegna skorts
á leiguhúsnæði, þá ber-
ast fréttir af því að
íbúðafjárfesting hafi
dregist saman um 20%.
Af hverju eru fjárfestar ekki að
bregðast við þessari gríðarlegu þörf
sem myndast hefur? Á frjálsum
markaði eiga ávallt að geta fundist
lausnir sem allir geta grætt á. En
einhverra hluta vegna virðist mark-
aðurinn ekki virka sem skyldi. Það er
eins og markaðinn vanti alla græðgi,
sem er sá frumkraftur sem drífur
áfram flesta frumkvöðla út í óvissuna
og er ávallt til staðar í miklum mæli á
umbrotatímum þegar verið er að
mæta brýnni þörf á markaði. Eitt
besta dæmið um þá orku breytinga
sem græðgi getur leyst úr læðingi er
umbreyting íslensku ferðaþjónust-
unnar. Til að mæta vaxandi þörf
ferðamanna fyrir afþreyingu, mat og
gistingu, þá hefur átt sér stað gríð-
arlega öflug uppbygging og nýsköp-
un í þessum geira. Hótel og veitinga-
staðir hafa sprottið upp eins og
gorkúlur og í dag virðist ímyndunar-
aflið vera eina takmörkunin á þeirri
afþreyingu sem hægt er að fá. Öll
þessi hraða uppbygging er keyrð
áfram af frjálsri og óheftri græðgi
fjárfesta og frumkvöðla og fyrir vikið
hefur vöxtur í greininni orðið mun
meiri en nokkurn hefði órað fyrir. Á
síðustu þremur árum hefur fjöldi
ferðamanna t.d. nær tvöfaldast og í
dag er iðnaðurinn orðin langmik-
ilvægasta atvinnugreinin og er í raun
helsta ástæða þess hversu hratt land-
ið hefur risið upp úr kreppunni.
Skemmdarverk á leigumarkaði
Stórfelld ríkisafskipti á fasteigna-
markaði eru meginástæða þess
hversu veikt íbúðaleigumarkaðurinn
stendur í dag. Lagður er um 14%
skattur á leigutekjur einstaklinga og
20% skattur á leigu-
tekjur fyrirtækja sem
eyðileggur samkeppn-
isstöðu og arðsemi
greinarinnar. Fyrir vik-
ið er lítið að græða á
leigusölu einni sér og
leigusalar þurfa að
treysta á áframhald-
andi hækkun fast-
eignaverðs til að fjár-
festingin að borgi sig.
Skammtímasjónarmið
ráða för og leigjendur
geta ýmist átt á hættu
að leiguverð snarhækki eða að leigu-
sali ákveði að selja. Lítil gróðavon
veldur einnig því að græðgi fjárfesta
er það lítil að þeir nenna hreinlega
ekki að byggja nýjar leiguíbúðir
þannig að framboðið minnkar sífellt
og leiguverð hækkar. Stærri útleigu-
fyrirtæki sem þekkjast víða erlendis
eru lítið áberandi, sem er miður því
þau eru „atvinnumennirnir“ sem í
réttu markaðsumhverfi gætu lyft
leigumarkaðnum upp á hærra plan
með því að bæta þjónustuna og skapa
leigjendum öruggt heimili. Þetta
mundi gera leigu að mun fýsilegri
valkosti en hún er í dag. Leigu-
tekjuskattur er óbein skattheimta á
lífsnauðsynjar sem mismunar fólki
eftir búsetuformi. Skattheimtan er
sérstaklega óréttlát og hún bitnar í
raun tvöfalt á leigjendum með því að
skapa bæði húsnæðisskort og hækka
leiguverð allra.
Byggingareglugerðin er einnig allt
of flókin og laumað hefur verið inn
lúxuskröfum um lofthæð, ganga-,
stiga- og dyrabreidd, geymslurými,
hjóla og barnavagnageymslurými og
þvottarými sem stækka sameign og
séreign minnstu íbúða um 10-20 m2.
Auk þess er krafist 4m2 svala á allar
íbúðir á annarri hæð eða hærra og
lyftu og hjólastólaaðgangs á allar
íbúðir í fjölbýlishúsum sem eru
þriggja hæða eða hærri. Skipulags-
yfirvöld bæta síðan oft enn í fast-
eignakostnaðinn með ýmsum tak-
mörkunum og gjöldum. Þegar upp er
staðið þá hafa þessar tilbúnu við-
skiptahindranir hækkað verð ódýr-
ustu íbúða dæmigert um 10 milljónir.
Ef óréttlátir skattar væru felldir nið-
ur og leyfilegt væri að byggja ódýrar
rúmgóðar öríbúðir sem þekkjast víða
erlendis, þá væri hægt að ná leigu-
verði niður fyrir 60 þúsund á mánuði
þegar framboð væri komið í jafnvægi
við eftirspurn.
Eftir þetta skemmdarverk þá
reynir hið opinbera síðan að redda
málum með því að úthluta bótum og
húsnæðisúrræðum til þeirra sem
verst standa. Engar gjafir eru þó
nokkurn tímann ókeypis. Hjálpin er
háð tekjum og um leið og fólk fer að
vinna í sínum málum missir það bú-
seturéttinn og bæturnar lækka.
Leigjanda sem ekki vill festa sig í
þessari fátæktargildru, standa því
aðeins tveir kostir til boða. Annað
hvort þarf hann að sætta sig við að
þurfa að borga töluvert hærri skatt
(dæmigert 300 þ/ári) eða að skuld-
setja sig í botn vegna íbúðakaupa. Sú
fjárfesting getur þó einnig reynst
óheillaspor því ef boginn er spenntur
of hátt á hann á hættu að enda sem
vaxtaþræll í langan tíma.
Leyfið börnunum
að flytja að heiman
Græðgi er frumkraftur heilbrigðs
markaðsumhverfis. Með ofskattlagn-
ingu íbúðaleigu og því að banna ódýr-
ustu íbúðirnar hefur gróðavon við
nýbyggingu leiguhúsnæðis horfið.
Nýrrar nálgunar, sem byggist á
dýpri skilning á kröftum markaðsins,
er þörf. Fyrst græðgi í ferðaþjónustu
gat á örfáum árum lyft okkur upp úr
einni dýpstu efnahagslægð Íslands-
sögunnar, á hún vel að geta séð til
þess að öllum þörfum leigumark-
aðarins verði mætt á mettíma. Þá
geta börnin loks flutt að heiman sem
hlýtur að vera allra hagur. Það eina
sem stjórnvöld þurfa að gera er að
hætta að þvælast fyrir. Það kostar
ekki neitt.
Rúmgóð ný stúdíóíbúð
fyrir 60 þúsund á mánuði
Eftir Jóhannes
Loftsson »Með ofskattlagningu
íbúðaleigu og því að
banna ódýrustu íbúð-
irnar hefur gróðavon við
nýbyggingu leiguhús-
næðis horfið.
Jóhannes Loftsson
Höfundur er verkfræðingur
og frumkvöðull.
Ögmundur Jón-
asson, fulltrúi Íslands
á þingi Evrópuráðs-
ins í Strassborg, seg-
ir í greininni „Ís-
lenskt
brautryðjendastarf“,
sem birtist í Morg-
unblaðinu 12. sept-
ember sl., að hann
hafi ítrekað hlustað á
lof um framlag Ís-
lendinga til réttinda
barna og sé þá einkum horft til
Barnaverndarstofu og Barnahúss.
Hann kveðst feimnari við að
berja sér á brjóst en hann var
fyrir hrun, en sjá ástæðu til þess
að hafa orð á því þegar aðrir
hrósa okkur fyrir það sem talið
er vel gert og öðrum til mik-
ilvægrar fyrirmyndar.
Ögmundur segir íslenska frum-
kvöðla hafa stofnsett Barnahús
árið 1998, þremur árum eftir
stofnun Barnaverndarstofu, en
aðrar þjóðir hafi komið í kjölfar-
ið, m.a. Svíar, Norðmenn og Dan-
ir. Ekki geri ég lítið úr mik-
ilvægu barnaverndarstarfi sem
Ögmundur vísar til, en vil aðeins
beina kastljósi á þetta með frum-
kvöðuls- og brautryðjendastarfið.
Því hefur lengi verið haldið fram,
og ekki verið leiðrétt, að Íslend-
ingar hafi átt frumkvæði að hug-
myndafræði barnahúsa um heim-
inn, svo trúlega veit Ögmundur
ekki betur en að það sé rétt. Við
skulum samt hafa það sem sann-
ara reynist. Rifjum upp málið.
Á árinu 1997 komu til Reykja-
víkur þrír félagsráðgjafar frá
Children’s Advocacy Center
(CAC) [i] í Texas til að halda nám-
skeið um viðtöl við börn í kyn-
ferðisbrotamálum. CAC var
stofnuð árið 1994 sem miðstöð til
verndar börnum sem þolað hafa
kynferðismisnotkun. Í fyrstu var
starfsemin rekin í 13 barnahúsum
en nú eru þau orðin 68 og dreifð
um ríkið.
Mig minnir að námskeiðið, sem
var vel sótt, hafi verið haldið á
vegum Barnaverndarstofu. Kenn-
arar þess, þær Ellen T. Cokinos,
Moreen O’Connell og
Dana Zakin, höfðu
sérhæft sig í rann-
sóknarviðtölum við
börn sem þolað höfðu
kynferðismisnotkun.
Þær fjölluðu
eftirminnilega um nýtt
hlutverk sérhæfðs fag-
manns, félagsráðgjafa
eða sálfræðings, við
það að taka slík rann-
sóknarviðtöl. Tilgang
rannsóknarviðtala
sögðu þær vera þann
að hjálpa börnum við að segja
satt og skýrt frá atvikum, þannig
að upplýsingarnar gætu gilt sem
sönnunargögn fyrir rétti. Einnig
fjölluðu þær um samvinnu CAC
við dómskerfið um tilhögun hinna
vandmeðförnu viðtala, aðstæður,
meðferð málsgagna og fleira.
Rannsóknarviðtölin og samvinnan
við dómskerfið þóttu mikil ný-
lunda á þessum tíma.
Skömmu eftir námskeiðið var
Barnahús stofnað. Hugmynda-
fræði starfseminnar var fengin
frá Texas, en sérsniðin að lögum
og réttarkerfi hérlendis. Með
þessu fylgdu íslenskir fagmenn í
fótspor bandarískra fagmanna og
nýttu sér frumkvæði þeirra. Ís-
lendingum ber því að viðurkenna
á alþjóðavettvangi frumkvöðla- og
brautryðjendastarf CAC við að
koma þar upp barnahúsum. Einn-
ig ber þeim að vísa þangað við-
eigandi hrósi en ekki eigna sér
það. Á hinn bóginn er það rétt að
Íslendingar voru fyrstir Evr-
ópuþjóða til að setja upp barna-
hús og bjóða þar upp á rannsókn-
arviðtöl við börn.
[i] http://www.cactx.org/. Sótt 12. september 2015.
Fyrirmynd Barna-
húss í Texas
Eftir Gunnar
Hrafn Birgisson
Gunnar Hrafn
Birgisson
» Því hefur lengi verið
haldið fram, og ekki
verið leiðrétt, að Íslend-
ingar hafi átt frum-
kvæði að hugmynda-
fræði barnahúsa um
heiminn.
Höfundur er sálfræðingur.