Orð og tunga - 01.06.2002, Síða 85

Stefán Karlsson: Fagrlegr - farlegr - fallegr
75
Aðrir orðabókahöfundar á 19. öld, a.m.k. Guðbrandur Vigfússon (1874:138), Gering
(íslendzk æventýri 11:269) og Jón Þorkelsson (1890-94:206), tóku undir þá skýringu
Sveinbjarnar að ‘falligr’ væri orðið til úr ‘fagrligr’, Jón reyndar með fyrirvara.
Hins vegar hafa orðsifjafræðingar á 20. öld leitast við að skýra uppruna orðsins
með öðru móti. Sumpart hafa þeir þó tekið undir að ‘falligr’ væri komið af ‘farligr’,
sbr. fara (vel) (Torp 1919:93, Finnur Jónsson 1931:123, Halldór Halldórsson 1947:38,
Alexander Jóhannesson 1956:549, Ásgeir Blöndal Magnússon 1989:162) ellegar talið
að fyrri liður væri samstofna so. ‘falla’, sbr. þ. ‘gefállig’ (Torp 1919:93,7 Halldór
Halldórsson 1947:38,8 Ásgeir Blöndal Magnússon 1989:162). Eins og sést af þessum
tilvísunum nefna sumir báðar þessar skýringar, gera þeim þó mishátt undir höfði eða
hafa jafnvel fyrirvara við báðar. Trúlega er þessar skýringar víðar að finna.
Þá skýringu að ‘fallegur’ væri að uppruna ‘fal-legur’, þ.e. fyrri liður samstofna lo.
‘falur’ heyrði ég í skóla á Akureyri. Fleiri kannast við þá hugmynd, en ekki er mér
kunnugt um uppruna hennar né hvar hennar kynni að vera getið á bókum.
2 Lo. ‘farligr’
Dæma um lo. ‘farligr’ hefur aðeins orðið vart í bundnu máli, og þau hafa aðeins verið
nefnd fjegur. Grunnavíkur-Jón nefndi eitt dæmi, Sveinbjörn Egilsson gat þess og annars
til (1860:157), og Finnur Jónsson (1913-16:122) bætti öðrum tveimur við. Öll dæmin
eru úr vísum sem eru sagðar ortar af íslenskum skáldum um og eftir aldamótin 1000.
Áður en lengra er haldið er rétt að huga að þessum vísum og hvernig lýsingarorðið
er skrifað í einstökum handritum þeirra.
1. Vísa eignuð Tindi Hallkelssyni um orrustu Hákonar Hlaðajarls við Jómsvíkinga
á Hjörungavogi. Vísuorðið sem prentað er farlig sæing jarli (Skjd. B 1:136) er í
fyrri hluta vísunnar (4. vo.) sem er varðveittur í Heimskringluhandritum, Ólafs
sögu Tryggvasonar hinni mestu og Jómsvíkinga sögu í AM 510 4to (Skjd. A
1:144^45). Lo. ‘farligr’ er hér niður njörvað í aðalhendingu, enda eru lesbrigði
aðeins í tveimur handritum, falig í norskri 16. aldar uppskrift Fagurskinnu og
fagurlig í Jómsvíkinga sögu í AM 510 4to frá miðbiki 16. aldar.
Hins vegar er þessi vísuhelmingur torskýrður, þannig að fræðimönnum hefur ekki
komið saman um hvort ‘farlig’ ætti hér við konu eða ‘sæing’, sem yrði hér að
vera annars óþekkt orð eða afbakað í öllum handritum (Heimskringla 1:281-82).
2. Vísa í kvæði um Magnús góða Ólafsson eignuðu Arnóri jarlaskáldi. Vísan er
í Morkinskinnu, Huldu/Hrokkinskinu og yngri hluta Flateyjarbókar (Skjd. A
1:337),og vísuorðið(8. \o.)erprentaðfarligteiki) Visundrsnarla{Skjd. B 1:310).
Eina lesbrigðið viðfarligt er fagrligt í Flateyjarbókartextanum frá ofanverðri 15.
öld. Hér virðist víst aðfarligt eiki eigi saman, en ‘eiki’ er skipsheiti.
7Torp tengir þennan skýringarkost reyndar ekki beinlínis við lo. ‘farligrTfalligr’ heldur við norska lo.
‘fallig’, sem vikið verður að hér á eftir.
8f seinni útgáfum orðabókar sinnar, Reykjavík 1968, 1980 og 1994, gat Halldór ekki þessarar skýringar.