Náttúrufræðingurinn - 2013, Blaðsíða 14

Náttúrufræðingurinn
122
en hún hefur þó dalað og sýnir um
80 gos á 1000 árum sem er svipað og
áður hefur verið áætlað.16,18
Bárðarbunga
Á sama máta finnast einungis
fimm gjóskulög yngri en 800 ára
frá Bárðarbungu (4. mynd). Þessi
fjöldi varðveittra laga er einungis
¼ hluti þekktra sögulegra gosa frá
Bárðarbungu sem er í samræmi
við niðurstöður Guðrúnar Larsen
og Jóns Eiríkssonar15 úr jarðvegs-
sniðum á láglendi. Áætlaður fjöldi
gosa í Bárðarbungu þessi sömu
6500 ár er því um 330, sem þýðir
að meðaltali 48 gos á hverjum 1000
árum eða um 5 gos á hverri öld
(spönn 1–8 gos á öld).
Fjarlægð milli gosstöðvar og
jarðvegsopna virðist ekki hafa eins
mikil áhrif á varðveisluhlutfall
Bárðarbungugjósku og raunin er
fyrir Grímsvatnagjósku. Þrátt fyrir
að Grímsvötn sýni meiri virkni en
Bárðarbunga er einungis mögulegt
að tengja 54% Grímsvatnagjósku-
laga milli sniða en hægt er að
tengja 62% Bárðarbungugjóskulaga
milli tveggja eða fleiri sniða. Þetta,
ásamt því að varðveislu hlutfall á
hálendi og lálendi er það sama fyrir
Bárðarbungu, gæti bent til þess að
dreifing gjóskulaga frá Bárðarbungu
sé meiri en Grímsvatnagjóskulaga
sem aftur bendir til þess að gosin sem
mynda þau séu stærri og/eða standi
lengur yfir. Slíkur stærðarmunur á
gosum frá Bárðarbungu og Gríms-
vötnum kann að útskýra lægri tíðni
í Bárðarbungu. Öfugt hlutfall milli
gostíðni og gosstærðar er vel þekkt,
en þá fer saman há tíðni og lítil gos
og lág tíðni kallast á við stór gos.t.d.
51,52 Engu að síður reynist varð-
veislustuðull gjóskulaga í jarðvegs-
sniðunum hinn sami (eða 1/4) óháð
hvaðan gjóskan er ættuð. Þessi stað-
reynd rennir enn frekari stoðum
undir þá aðferðafræði sem hér er
notuð. Þó er alveg ljóst að frekari
rannsókna er þörf á stærðum Gríms-
vatna og Bárðarbungu gosa til að
mögulegt sé að staðfesta þennan
grun en ómögulegt er að reikna
rúmmál gjóskulaga út frá einungis
sjö opnum.
Bárðarbungugos eru ekki jafn-
dreifð í tíma frekar en Gríms-
vatnagos (5. mynd). Tíðni gjósku-
falls eykst fyrstu 7000 árin og er
hæst fyrir 1–2 þúsund árum síðan
(6. mynd) þegar 80 gos urðu á 1000
árum. Eftir þessa miklu virkni
fellur gostíðnin niður í 24 gos á
síðasta árþúsundinu sem er lægsta
gostíðni kerfisins síðustu 5000 árin.
Áætluð gostíðni er að sama skapi
lægst, 16 gos á 1000 árum, fyrir 7–8
þúsund árum en hafa þarf í huga
að einungis hluti jarðvegssniðanna
nær svo langt aftur.
Kverkfjöll
Þar sem Kverkfjöll hafa ekki gosið
á sögulegum tíma er ekki hægt að
reikna varðveislustuðul á sama
hátt og gert er fyrir Grímsvötn og
Bárðarbungu. Við áætlun varð-
veislustuðuls fyrir Kverkfjöll var
tekið mið af því að staðsetning
Kverkfjalla er svipuð Bárðarbungu,
eldstöðvarnar eru báðar í norður-
hluta Vatnajökuls, nálægt jökuljaðri
og í svipaðri hæð.31 Því var sama
nálgun notuð fyrir Kverkfjöll og
Bárðarbungu, þ.e. að einungis eitt
af hverjum fjórum gjóskulögum hafi
varðveist í jarðvegssniðum á hálendi.
Eftir tengingu milli jarðvegs-
sniða sjást 17 forsöguleg Kverkfjalla-
gjóskulög sem gefur áætlaða gos-
tíðni um 70 gos á 6500 árum eða
að meðaltali eitt gos á hverri öld
(spönn 0–3 gos/öld). Tíðni gjósku-
falls bendir hins vegar til þess að
virkni Kverkfjalla hafi verið mjög
lotubundin á nútíma með meira en
1000 ára löngum goshléum en nú-
verandi goshlé er orðið um 1200 ár.
Á tímabilinu fyrir 5–6 þúsund árum,
þegar virknin var sem hæst, finn-
ast 8 gjóskulög í tengdum jarðvegs-
sniðum og er áætluð gostíðni því
um 32 gos á 1000 árum (6. mynd).
Um 55% Kverkfjallagjósku eða tíu
gjóskulög, finnast í fleiri en einu
jarðvegssniði. Kverkfjöll er því lítið
virk eldstöð á nútíma með aðeins
einn virknitopp og mjög löng
goshlé. Þrátt fyrir það eru Kverk-
fjöll virkust á tímabilum þegar hinar
eldstöðvarnar tvær sýna einnig háa
gostíðni (6. mynd).
Umræður
Er breytileg gostíðni Grímsvatna,
Bárðarbungu og Kverkfjalla af
völdum breytilegra umhverfisað-
stæðna eða mismikillar kviku-
framleiðslu?
Eftir tengingu jarðvegssniða fæst
að áætluð gostíðni Grímsvatna,
Bárðarbungu og Kverkfjalla er tví-
toppa, fyrri toppurinn kemur fram
fyrir 5–6 þúsund árum og seinni fyrir
1–2 þúsund árum (6. mynd d). Lægð
er í gostíðni fyrir 2–5 þúsund árum
og verður hún hér kölluð lágvirkni-
tímabilið. Það kann annað hvort að
endurspegla litla kvikuframleiðslu
eða verið tilkomið vegna rýrnunar
jökulsins, sem kæmi fram í minni
gjóskuframleiðslu vegna minni
jökulþekju yfir gosstöðvum Gríms-
vatna, Bárðarbungu og Kverk-
fjalla. Að öllu jöfnu rennur basalt-
kvika sem hraun í gosum undir
beru lofti, en samspil kviku og íss er
einn meginþátta sem veldur basalt
tætigosum og þ.a.l. myndun basalt-
gjósku með mun meiri útbreiðslu.
Breyting á stærð og legu jökul-
hulu yfir eldstöðvum getur því haft
töluverð áhrif á gjóskuframleiðslu.
Á heildina litið verða flest gos eld-
stöðvakerfa í megineldstöðinni
sjálfri en mun sjaldnar gýs einungis
út á sprungusveimum kerfanna.52 Á
síðustu tveimur öldum hefur gosið
a.m.k. tuttugu sinnum í Gríms-
vötnum,8,23,53 þar af gaus í það
minnsta einu sinni utan megineld-
stöðvarinnar (í Þórðarhyrnu 190323)
og önnur sjö gos áttu sér stað fyrir
utan eða að hluta fyrir utan Gríms-
vatnaöskjurnar.54 Því er auðsjáanlegt
að megnið af Grímsvatnagosum
verða í megineldstöð kerfisins.
Eldstöðvakerfin þrjú, Grímsvötn,
Bárðarbunga og Kverkfjöll, hafa
verið mismikið hulin jökli síðan
ísaldarjökulinn tók að leysa. Ingi-
björg Kaldal og Skúli Víkingsson55
hafa sýnt hvernig ísaldarjökullinn
hopaði á suður- og mið-Íslandi.
en hann tók síðan að stækka eftir
hlýskeiðið um miðbik nútíma. Í
dag eru megineldstöðvar Gríms-
vatna, Bárðarbungu og Kverkfjalla
allar huldar jöklum, auk 2/3 hluta