Náttúrufræðingurinn - 2013, Qupperneq 35

143
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Karl Skírnisson
Náttúrufræðingurinn 83 (3–4), bls. 143–149, 2013
Um líffræði tríkína og
fjarveru þeirra á Íslandi
Tríkínur eru sníkjuþráðormar sem lifa í mönnum og dýrum víðast hvar
í heiminum. Fram til ársins 1972 þekktu menn einungis eina tegund,
Trichinella spiralis. Síðan hefur komið í ljós að tríkínutegundirnar eru að
minnsta kosti ellefu. Lífsferillinn er beinn, lirfur upprunnar úr hráu kjöti
eða hræjum eru uppspretta sýkinga. Talið er að um 10 milljónir manna um
allan heim séu smitaðar af tríkínum. Síðustu áratugina hefur smit í fólki á
Vesturlöndum og í Vesturheimi verið á stöðugu undanhaldi, einkum vegna
skipulegrar leitar að lirfum í svína- og hrossakjöti sem oft hefur reynst vera
uppspretta faraldra í mönnum. Ísland er eitt fárra landa í heiminum þar
sem tríkínur eru ekki landlægar. Vekur það nokkra furðu því sérstök norður-
hjarategund, T. nativa, er algeng í næsta nágrenni við landið. Finnst
hún bæði í hvítabjörnum (Ursus maritimus) (1. mynd) og heimskautaref
(Vulpes lagopus) á Grænlandi og Svalbarða. Lirfurnar þola langvarandi frost
öfugt við lirfur hinna tegundanna. Á undanförnum árum og áratugum
hefur T. nativa með vissu borist þrisvar sinnum til landsins, í öll skiptin með
hvítabjörnum. Fyrsti björninn var felldur árið 1963 í Hornvík (2. mynd), hin
dýrin syntu nýverið til Íslands. Gera má því skóna að svipað hafi þráfaldlega
gerst í gegnum aldirnar og fjöldi hvítabjarna smitaðir af tríkínum hafi
borið beinin hér á landi án þess þó að sníkjudýrið hafi orðið landlægt. Í
greininni er farið yfir líffræði þessara illræmdu sníkjuþráðorma og greint
frá því hvaða rannsóknir hafa verið gerðar á Tilraunastöð Háskóla Íslands
í meinafræði að Keldum til að leita þeirra. Í lokin er aðeins fjallað um það
hvort, og þá við hvaða aðstæður T. nativa gæti orðið landlæg í lífríki Íslands.
Ritrýnd grein
ferillinn. Fljótlega áttuðu menn sig
á því að tríkínur geta valdið alvar-
legum sjúkdómi. Ennfremur að
slíkt hafi gerst um langa hríð því at-
huganir á mörg þúsund ára gömlum
múmíum í Egyptalandi sýna að í
þeim er að finna þolhjúpa tríkína.2,3,4
Tríkínutegundirnar og
útbreiðsla
Þegar kom fram á sjöunda áratug
síðustu aldar fór vísindamenn að
gruna að tríkínur væru af fleiri en
einni tegund. Skömmu síðar, eða
árið 1972, lýstu rússneskir sníkju-
dýrafræðingar svo sérstakri norður-
hjarategund, T. nativa.5 Eftir því
sem rannsóknir hafa aukist og
greiningartækni fleygt fram hefur
fleiri tegundum verið lýst. Í dag er
greint á milli átta tríkínutegunda
auk þriggja sameinalíffræðilega
skilgreindra arfgerða (T6, T8, T9) sem
allar eru samt áþekkar í útliti.3,4
Tríkínur eru flokkaðar eftir því
hvort lirfurnar mynda utan um sig
þolhjúpa eða hvort þær lifa hjúp-
lausar úti í vöðvum. Báðar gerð-
irnar eru taldar eiga sameiginlegan
forföður sem lifði fyrir allt að 20
milljónum ára í Evrasíu. Tegunda-
myndun varð svo þegar sníkjudýrin
og hýslar þeirra einangruðust
landfræðilega, til dæmis í Norður-
Ameríku (T. murelli) eða sunnan við
Sahara í Afríku (T. nelsoni).2,6
til Richard Owen, safnvarðar við
Royal College of Surgeons í London.
Lýsti hann þessum áður óþekkta
ormi ásamt þolhjúpnum sem
umlukti sníkjudýrið.1 Ormurinn
hlaut nafnið Trichinella spiralis. Vísar
heitið til lögunar lirfanna og þess
hvernig þær lifa langar, mjóar og
upprúllaðar innan í þolhjúpum,
orðið trichnia er upprunnið úr grísku
og merkir hárlaga (3. mynd). Árið
1860 tókst mönnum að ráða lífs-
Sögulegt yfirlit
Við krufningu berklasjúklings árið
1835 í London veitti ungur lækna-
nemi, James Paget, því athygli að í
þind hins látna var aragrúi örsmárra
korna sem minntu einna helst á
fínan sand. Forvitni rak hann til að
skoða þessi korn í smásjá og sá hann
þá fyrstur manna að inni í hverri
örðu leyndist upprúlluð lirfa. Í fram-
haldinu var bita úr þindinni komið