Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 9

89
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Inngangur
Þessi grein er rituð til að heiðra
minningu Agnars Ingólfssonar
(1938–2013, 1. mynd), prófessors í
vistfræði við líffræðiskor Háskóla Ís-
lands. Lífveran sem hér er til umfjöll-
unar var Agnari hugleikin og rann-
sóknarefni hans um árabil. Um er að
ræða stranddoppu (Ecrobia ventrosa
(Montagu, 1803, (áður Hydrobia vent-
rosa), smávaxinn snigil (2. mynd) af
flokki fortálkna (Prosobranchia) sem
fyrst fannst á Íslandi á öndverðum
áttunda áratug síðustu aldar.1 Þrátt
fyrir doppunafnið er snigillinn þó alls
óskyldur eiginlegum fjörudoppum
(Littorina). Útbreiðsla stranddoppu
hérlendis er blettótt. Hún finnst í
nágrenni við Stokkseyri og einnig á
nokkrum stöðum við Faxaflóa og við
Um stranddoppu og
fuglasníkjudýrin sem
hún fóstrar á Íslandi
Karl Skírnisson og Kirill V. Galaktionov
1. mynd. Unnið við rannsóknir á Melabökkum í Hnappadalssýslu í ágúst 1977. Frá vinstri: Agnar Ingólfsson, Erlendur Jónsson og Karl
Skírnisson. – Field work in Melabakkar, Hnappadalssýsla, in August 1977. Ljósm./Photos: Karl Skírnisson & Erlendur Jónsson.
Stranddoppa (Ecrobia ventrosa) er smávaxinn snigill sem hefur fundist
í ísöltum tjörnum, á leirum eða ofarlega í fjöru á nokkrum stöðum við
sunnan- og vestanvert landið. Algengastur er snigillinn í gróðurmiklum
fitjatjörnum. Hann þolir ágætlega breytilega seltu og kann vel við sig
þar sem sjór blandast ferskvatni. Stranddoppa er fyrsti millihýsill fjöl-
margra tegunda agðna (Digenea), sníkjudýra sem eiga það sammerkt að
lifa á fullorðinsstigi í meltingarvegi ýmissa fugla, einkum í smávöxnum
vaðfuglum, máfum og andfuglum. Á árunum 1998 til 2008 var stranddoppu
safnað á fjórum mismunandi útbreiðslustöðum tegundarinnar vestanlands
(fitjatjörnum á Melabökkum og í Gálgahrauni, á leirum í Djúpafirði og í fjöru
í Þorskafirði). Farið var með sniglana að Tilraunastöðinni á Keldum þar sem
ögðulirfufánan var rannsökuð. Í sniglunum reyndust vera alls tíu tegundir
af fimm ættum og fundust sex til níu tegundir á hverju svæði (1. tafla, bls.
93). Lífsferlar agðnanna eru mismunandi og endurspegla fjölbreytilega
aðlögun tegundanna til að tryggja lífsafkomu sína. Tvær þeirra eru með frítt-
syndandi bifhærða lirfu sem leitar uppi stranddoppuna í vatninu. Í hinum
tilvikunum éta stranddoppur óþroskuð egg og bifhærð lirfa klekst ekki fyrr
en í meltingarvegi snigilsins. Gerð er grein fyrir lífsferlum sníkjuagðnanna
og fjallað um aðlögun þeirra til að tryggja að fuglar (lokahýslar) með mis-
munandi fæðuvenjur (grasbítar, snigla- eða krabbadýraætur, jafnvel fiski-
ætur) smitist og viðhaldi tegundunum.
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Náttúrufræðingurinn 84 (3–4), bls. 89–98, 2014
84_3-4.indd 89 1601//15 12:49
Náttúrufræðingurinn
164
Rykmý í sjó
Jón S. Ólafsson
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Inngangur
Til skordýra heyrir um ein milljón
tegunda, sem er rúmlega helmingur
allra tegunda lífvera sem lýst hefur
verið á jörðinni.1 Skordýr eru án efa
útbreiddasti dýrahópurinn, og þau
hafa aðlagast lífi í margvíslegum bú-
svæðum, bæði á þurrlendi og í fersk-
vatni. Í sjó eru skordýr hins vegar
sjaldgæf. Af liðdýrum eru krabbadýr
ríkjandi í sjó en skordýr á landi.
Talið er að um 3% skordýrategunda
sé að finna í vatni, söltu eða ósöltu.
Aðeins brot af þeim fjölda finnst í sjó,
líklega ekki nema nokkur hundruð
tegundir.2
Ekki er ljóst af hverju skordýr hafa
ekki náð jafngóðri fótfestu í sjó og á
landi. Bent hefur verið á að skýringa
sé vafalaust að leita í lífeðlisfræði-
legum, efnafræðilegum og þróunar-
fræðilegum þáttum. Skordýr í sjó
halda sig yfirleitt nálægt landi, m.a. í
árósum, fjörum og á leirum. Sumar
tegundir hafa þó fundist í töluverðri
fjarlægð frá landi, jafnvel í þúsunda
kílómetra fjarlægð á opnu úthafi.
Dæmi um það eru tegundir af ætt-
kvíslinni Halobates af ættbálki skor-
títna (Hemiptera) en þær halda til á
yfirborði sjávar allt sitt líf. Fimm
tegundir af þessari ættkvísl lifa úti á
rúmsjó og eru einu þekktu skordýrin
sem það gera.2,3
Langflest skordýranna sem lifa
allan lífsferil sinn eða hluta hans í
sjó tilheyra þremur ættbálkum,
þ.e. skortítum (Hemiptera),
bjöllum (Coleoptera) og tví-
vængjum (Diptera). Skordýr sem
tilheyra öðrum ættbálkum eru
mun sjaldgæfari í sjó, svo sem vor-
flugur (Trichoptera) og æðvængjur
(Hymenoptera). Algengast er að
finna skordýr næst ströndinni.
Nokkur hundruð tegundir skor-
dýra má finna í sjávarlónum, fjöru-
pollum, leiruviðarskógum, á sjáv-
arfitjum og leirum.2,4
Hugtakið sjávarskordýr er notað
um skordýr sem verja a.m.k. einu
stigi lífsferilsins (egg-lirfa/gyðla-
púpa-fluga) í söltu vatni.4 Tví-
vængjur er að finna nokkuð víða í
söltu vatn. Rykmý er eina tví-
vængjuættin með tegundum sem
hafa lagað sig að söltu umhverfi.
Allmargar rykmýstegundir þola
við í ísöltu umhverfi, en fáar finn-
ast þar sem full selta mælist.5,6
Lifnaðarhættir
Fjölbreytni rykmýs í heiminum er
mikil eins og vel sést á aðlögun þess
að fjölbreyttum búsvæðum í fersk-
vatni, sjó og á þurrlendi.7 Fjölmargar
rykmýstegundir þola vel mismikla
seltu. Allnokkrar tegundir þrífast
jafnt í fersku vatni sem ísöltu, svo
sem tegundir af ættkvíslunum
Microtendipes, Glyptotendipes, Chi-
ronomus, Procladius og Cricotopus.8
Tegundir af þremur síðastnefndu
ættkvíslunum finnast hér á landi.9
Alls eru þekktar um 50 tegundir ryk-
mýs af 12 ættkvíslum sem lifa í sjó,
einkum á strandsvæðum. Sem dæmi
má nefna tegundir af undirættinni
Telmatogetoninae sem eru nánast
alfarið í sjó um heim allan.10 Líkt og
aðrar lífverur sem lifa við sjávar-
ströndina hefur rykmý aðlagast
þeim miklu sveiflum í umhverfinu
sem sjávarföllin valda. Tegundir af
undirættunum Telmatogetoninae,
Orthocladiinae og Chironominae lifa
við þessar aðstæður víða um heim.
Flestar tegundir rykmýs í sjó heyra
til undirættarinnar Orthocladiinae,
t.a.m. ættkvíslirnar Clunio, Thalas-
sosmittia, Semiocladius og Thethymyia,
sem finnast í fjörum, og ættkvíslirnar
Cricotopus og Halocladius sem geta
lifað í fullsöltum sjó þótt þeim farnist
betur í ísöltu vatni.8 Þrjár ættkvíslir
af undirættinni Chironominae eru
í sjó, þar af tvær, Chironomus og
Tanytarsus, sem þola vel mismikla
seltu og finnast við svipuð skilyrði
og lýst var fyrir Cricotopus og Halo-
cladius. Ættkvíslin Pontomyia er
sömu undirættar og lifir hún alfarið
í fullsöltum sjó.8,11,12
Rykmý sem aðlagast hefur söltu
umhverfi er töluvert frábrugðið ætt-
ingjum sínum á landi í útliti og
Skordýr eru fremur sjaldgæf í sjó og segja má að meðal liðdýra ríki krabbadýr
í söltu umhverfi en skordýr á landi. Í þessari grein er fjallað um tvívængju-
ættina rykmý (Chironomidae) sem er einn fárra tegundahópa skordýra sem
aðlagast hafa lífi í sjó. Stutt yfirlit er gefið um útbreiðslu og lifnaðarhætti
rykmýsins. Enn fremur er gerð grein fyrir útbreiðslu mismunandi tegunda
rykmýs í fjörum hér við land, og er þar að miklu leyti byggt á fjörurann-
sóknum prófessors Agnars Ingólfssonar. Rykmý er ein af nokkrum ættum
tvívængja skordýra og er meðal ríkjandi hryggleysingja í ferskvatni en finnst
einnig í miklum mæli í sjó. Hér á landi hafa fundist sex rykmýstegundir sem
lifa alfarið í sjó. Fjórar tegundir til viðbótar finnast í ísöltu vatni en þær eru
að jafnaði mun algengari í ferskvatni. Lirfur rykmýsins eru taldar mikilvæg
fæða vaðfugla og eru líklega einnig fæða seiða og smáfiska á strandsvæðum.
Má leiða líkur að því að hlutur rykmýs sé mikilvægari en áður hefur verið
talið í fæðuvefjum og orkuflæði á strandsvæðum sjávar.
Náttúrufræðingurinn 84 (3–4), bls. 164–170, 2014
84_3-4.indd 164 1601//15 12:50
1501197 N
atturufr
3B
C
M
Y
K
56