Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 15

95
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
greiningar- og rannsóknaraðferðum
hefur áður verið lýst.7,9
Tegundirnar
Alls hafa fundist tíu tegundir ögðu-
lirfna í stranddoppum á Íslandi og
tilheyra þær fimm ættum (1. tafla).
Flestar tegundanna fundust á Mela-
bökkum (níu), sex fundust í Gálga-
hrauni og Þorskafirði en fimm í
Djúpafirði. Microphallus breviatus De-
block & Maillard, 1975, Microphallus
claviformis (Brandes, 1888) og Cercaria
Notocotylidae sp. 12 Deblock, 1980 fund-
ust á öllum athugunarsvæðunum. Aðrar
þrjár, Microphallus pirum (Lebour, 1907),
Himasthla continua Loos-Frank 1967 og
Cryptocotyle concavum (Creplin, 1825)
fundust á þremur svæðanna, Cercaria
Notocotylidae sp. 11 Deblock, 1980 var á
tveimur svæðum en þrjár tegundanna
fundust einungis á Melabökkum,
Maritrema subdolum Jaegerskioeld, 1909,
Psilostomum brevicolle (Creplin, 1829) og
Cercaria Notocotylidae sp. 13 Deblock,
1980 (1. tafla).
Lokahýslar
Lokahýslar agðna stranddoppunnar
sem fundist hafa hér við land eru af
ýmsum toga. Af þekktum tegundum
eru litlir vaðfuglar hvað algeng-
astir en endur, svo sem æðarfugl,
og máfar hýsa fullorðinsstig sumra
tegundanna (1. tafla). Ein tegundin,
C. concavum, lifir í fjölmörgum fugla-
tegundum og jafnvel í spendýrum
(8. mynd, 1. tafla).
Fjöldi hreyfanlegra lirfustiga
Einungis tvær ögðutegundanna
verpa eggjum sem bifhærðar lirfur
klekjast úr eftir að drit lokahýsl-
anna lendir í vatni, hinar átta verpa
eggjum sem stranddoppurnar éta
og smitast af. Hlutföllin snúast svo
algjörlega við þegar kemur að til-
vist halalirfustiga. Átta tegundanna
hafa halalirfur í lífsferlinum og geta
þar af leiðandi fært sig um set, en
þetta hreyfanlega stig er horfið hjá
tveimur Microphallus-tegundanna (5.
mynd, 1. tafla).
Hreyfanleiki halalirfna
Margvísleg aðlögun hefur átt sér
stað hjá halalirfum tegundanna
Sérkenni lífsferils þessara agðna felast í vel hreyfanlegri,
skammlífri halalirfu sem sest á gróður eða hryggleysingja og
þroskast þar í hjúplirfu (7. mynd B, C). Þannig aukast líkurn-
ar á því að sníkjudýrið endi niðri í meltingarvegi lokahýs-
ilsins. Stokkönd (Anas platyrinchos) og álft (Cygnus cygnus)
eru meðal helstu tegunda lokahýsla á Íslandi.
Egg fullorðinnar ögðu (7. mynd E) sem lifir í meltingar-
vegi berst með driti fuglsins út í vatn. Þar étur stranddoppa
eggið og bifhærð lirfa klekst í meltingarvegi. Í kynkerfinu
þroskast lirfan í lirfusekk sem síðar framleiðir móður-
lirfur með kynlausri fjölgun. Í þeim verða til halalirfur (7.
mynd A) sem fullþroskaðar smokra sér út um fæðingarop
á móðurlirfunni og rjúfa sér leið út úr sniglinum í vatnið.
Utan snigilsins taka halalirfurnar sér bólfestu annaðhvort
á blöðum plantna eða á yfirborði hryggleysingja, svo
sem stranddoppu (7. mynd B). Þar er halanum kastað og
hjúpur myndaður utan um lirfuna á nokkrum mínútum (7.
mynd B, C). Éti fugl í fæðuleit hjúplirfuna þroskast hún á
viku eða svo í fullorðna ögðu (7. mynd E) sem að aflokinni
kynæxlun tekur til við að verpa eggjum í meltingarvegi
fuglsins (7. mynd D).
Ein tegundanna sem hér finnst í stranddoppu tilheyrir
ættkvíslinni Notocotylus (7. mynd E). Kom það í ljós í
smittilraun þar sem andarungi var smitaður með þeirri gerð
lirfna sem nefndar eru Yenchingensis (1. tafla).10
Rammi D
Agðan Cercaria notocotylidea hefur eitt hreyfanlegt lirfustig (halalirfu) og einn millihýsil (stranddoppu).
Hjúplirfur setjast á ýmsar fæðutegundir. Lokahýslar eru andfuglar.
7. mynd. Þrjú lífsform ögðunnar Notocotylus sp. A. Frítt-syndandi halalirfa úr stranddoppu Ecrobia ventrosa; B. Fjöldi hjúplirfna
utan á stranddoppu; C. Hjúplirfa; D. Stokkönd Anas platyrhynchos, talin einn lokahýsla Notocotylus sp; E. Fullorðin agða sem
þroskaðist í andarunga í smittilraun. – Three developmental stages of the digenean Notocotylus sp. A. Free-swimming cercaria from
Ecrobia ventrosa; B. A number of encysted adolescariae on shell of Ecrobia ventrosa; C. Single adolescaria; D. Anas platyrhynchos,
potential final host; D. Adult Notocotylus sp. developed in duckling in an infection experiment. Ljósm./Photos: Karl Skírnisson.
84_3-4.indd 95 1601//15 12:49
Náttúrufræðingurinn
158
30–40% stærri stofn en 15 árum fyrr.
Um 2007 var fjöldi para þar kominn
niður í 1210.
Sú mikla fækkun sem fram kom
við núverandi rannsókn virðist
vera enn meiri við Breiðafjörð en
á Vestfjörðum. Þetta er þó alls ekki
víst enda betri talninga þörf á Vest-
fjörðum. Sum vörp hafa ennþá ekki
verið skoðuð nægilega vel síðustu
ár, s.s. í Blakki og Breið syðst og
vestast á Vestfjörðum, og einnig í
Jökulfjörðum og Drangaskörðum
á Hornströndum. Á uppgangs-
árum hvítmáfsstofnsins á árunum
1955–1985 urðu til ný vörp á Vestur-
og Suðvesturlandi,18 og einnig í
sunnanverðri Strandasýslu,24 en
þessi nýju vörp eru enn lítil auk
þess sem um a.m.k. einhverja kyn-
blendinga er að ræða.
Fækkun í hvítmáfsstofninum er
talin hafa hafist um miðjan níunda
áratug 20. aldar eins og nánari
greining á einstökum vörpum hefur
leitt í ljós (óbirt gögn). Sama fram-
vinda kemur fram í veiðitölum
þótt rétt sé að benda á að skráning
á veiddum hvítmáfum hófst ekki
fyrr en 1995. Reyndar getur fækkun
miðað við veiðitölur stafað af sífellt
minni áhuga á veiðum frekar en
stofnbreytingum. Veiðitölur eru
einnig háðar þeim annmarka að
fuglar af öðrum stofnum blandast
þeim íslenska í óþekktum hlutföllum
að vetrarlagi5 en veiðitími hvítmáfa
er 1. september til 15. mars.15,21 Sam-
dráttur í veiði getur stafað af því
að stofnar þeirra fugla sem hingað
sækja að vetrarlagi hafi dregist
saman á sama tíma og sá íslenski.
Sama óvissa um uppruna fuglanna
loðir við vetrarfuglatalningarnar
en niðurstöður þeirra á Suðvestur-
landi benda til fækkunar allt frá
árinu 1984.3,33 Sú niðurstaða er ekki
í samræmi við þau gögn sem til eru
um varpstofninn, sem benda til þess
að hann hafi ekki byrjað að dala
fyrr en hálfum til heilum áratug
síðar. Mismunurinn getur stafað af
því að vetrarfuglar eru að stórum
hluta erlendir eða að ekki hafi verið
skoðuð gögn af öllu landinu. Því er
ekki nægilegt að treysta á vetrar-
fuglatalningar eingöngu til að vakta
íslenska hvítmáfsstofninn, eins og
lagt hefur verið til.33
Framtíðartillögur
Skipuleg könnun á íslenska hvít-
máfsstofninum í heild hefur aldrei
farið fram þótt könnunin 2005–2009
gefi allgóða yfirsýn. Né heldur hafa
beinar rannsóknir á þessari tegund
verið gerðar til að skoða hvaða
þættir stjórni helst stofnbreytingum.
Agnar Ingólfsson var hins vegar
brautryðjandi í rannsóknum á fæðu,
kynblöndun og fjaðrafelli þessarar
tegundar.7,11,34
Brýnt er að halda áram skráningu
hvítmáfsvarpa og talningu varp-
fugla, ekki síst á Vestfjörðum en
einnig á einstaka stöðum hér og þar
í landinu (sbr. viðauka). Ennfremur
er full ástæða til að skoða kyn-
blöndun frekar, bæði í vörpum utan
kjarnasvæða hvítmáfs og ekki síður
hvort hætta sé á að hreinn hvítmáfs-
stofn líði undir lok í landinu.
Hvítmáfur er ein af 22 tegundum
á lista yfir sjófugla á norður-
slóðum sem lagt er til að vaktaðir
verði.1,35 Í nýlegri skýrslu til um-
hverfisyfirvalda er lagt til að vöktun
fuglastofna verði aukin.36
Vegna mismunandi staðbundinna
áhrifa er ekki nægilegt að telja í
fáeinum stökum vörpum. Því er
nauðsynlegt að telja á svæði sem
spannar margar hvítmáfsbyggðir.
Vörpin með ströndum Breiðafjarðar
eru tiltölulega aðgengileg og hægt að
skoða þau öll á nokkrum dögum. Á
Vestfjörðum eru aðstæður óhentugri
til talningar þar sem nálgast þarf flest
vörpin á báti eða með myndatöku úr
flugvél ef vel á að vera. Ef ekki er
unnt að skoða þau öll um sama leyti
er lagt til að vörp verði valin bæði af
suðurfjörðunum og Hornströndum.
Hluti vöktunaráætlunar er jafn-
framt að hafa gætur á nýju landnámi
á gömlum varpstöðvum og nýjum
stöðum. Til frambúðar er mikilvægt
að reyna að koma á stofnvöktun
þannig að unnt sé að greina milli
raunverulegra stofnbreytinga og
breytinga sem orsakast af tilfærslum
milli varpa. Ástæður tilfærslna eru
engu að síður áhugaverðar líkt og
breytingar á stofninum í heild. Mis-
munandi þættir geta verið að verki
eftir vörpum og kallar slík vöktun á
hnitmiðaðar rannsóknir á ákveðnum
þáttum samhliða talningum.
Summary
Distribution and changes in
numbers of Glaucous Gulls Larus
hyperboreus breeding in Iceland
A national survey of breeding Glaucous
Gulls Larus hyperboreus (Figs 1–3), covering
most breeding sites in Iceland, was con-
ducted 2005–2009. Known breeding sites
were visited; while for those which could
not be covered, older data were used.
Present breeding distribution, as well as
deserted breeding sites and uncertain ones,
is shown in Fig. 4. The principal breeding
regions are on the west coast and the
northwest.
The country was divided into four re-
gions, when dealing with population num-
bers, depending on how the present sur-
vey was carried out and the availability of
earlier materials. Around 2007 the number
of breeding pairs was estimated 1.210 in
the Breiðafjörður region (W-NW-Iceland),
1.081 on the Vestfirðir peninsula (NW-
Iceland), 65 in the Faxaflói region (W-SW-
Iceland), and 40 in other parts of Iceland.
This gives a total of 2.396 pairs. A list of all
245 known or suspected breeding sites is
given in the Appendix.
A certain problem in the field concerns
the hybridization with Herring Gulls Larus
argentatus as some hybrid individuals bear
resemblance to pure Glaucous Gulls.11,12,13
This is particularly prominent in colonies
outside the principal Glaucous Gull breed-
ing areas.
The first population estimate for
Glaucous Gulls from about 1955 gave a
total population of 3.500 breeding pairs.16
That same number of pairs was estimated
about 20 years later around the Breiða-
fjörður bay alone, indicating a population
increase and regarded as half of the nation-
al population, which would then have
been around 7.000 pairs.26 Increase contin-
ued and about 1982 the Icelandic popula-
tion was considered to be 10.000 pairs.27
Population increase still continued since in
1989 the Breiðafjörður population alone
was estimated 4.500–5.000 pairs,8 or 30–
40% larger than 13 years earlier. An evalu-
ation in 1995 when the population was es-
timated 8.000 pairs indicated a decline
since 1982, and this appears to have taken
place after 1989.27,28 Since 1995 the popula-
tion has decreased drastically with only
about 2.400 pairs around 2007, as shown in
the present survey. Although decline was
long underway, for some reason an esti-
mate of 10.000–15.000 breeding pairs for
84_3-4.indd 158 1601//15 12:50
1501197 N
atturufr
4A
C
M
Y
K
56