Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 16

Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 16
Náttúrufræðingurinn 96 sem fundust í stranddoppunum. Hjá tveimur þeirra, M. pirum og M. breviatus, yfirgefa halalirfurnar ekki snigilinn heldur þroskast þar áfram í hjúplirfur. Hjá þessum tegundum hefur því annar millihýsill fallið út úr lífsferlinum og sníkjudýrin verða að treysta því að rétti lokahýsillinn éti stranddoppuna. Í hinum til- vikunum, átta talsins (1. tafla), eru halalirfurnar misvel aðlagaðar að sundi í vatni (blaðkan misstór, hal- arnir missterkir eða mismunandi langir) og líftíminn breytilegur (fer meðal annars eftir stærð og orku- forða lirfnanna). Tvær tegundanna, M. claviformis og M. subdolum, hafa ágætlega þroskaðar halalirfur sem leita uppi lítil krabbadýr í næsta nágrenni snigilsins og þrengja sér inn í þau með aðstoð nálarlaga brodds (e. stylet) og lífhvata sem framleiddir eru í sérstökum kirtlum í framhluta lirfunnar til að brjóta henni leið í gegnum yfirborð krabba- dýrsins. Svipað er uppi á teningnum hjá lirfum af ættinni Notocotylidea (7. mynd A). Þær laðast annaðhvort að gróðri eða fæðutegundum, skel- dýrum eða krabbadýrum, sem lifa í næsta nágrenni við stranddopp- urnar og mynda hjúplirfur á yfir- borði þeirra (7. mynd B, C). Oftast eru sundlirfurnar heldur skammlífar og berast ekki langt í burtu frá snigl- inum sem þær yfirgáfu. H. continua og P. brevicolle hafa þó vel þróaðar og langlífar sundlirfur (6. mynd A) sem geta borist alllangt frá sniglinum, meðal annars með straumum. Hala- lirfurnar reiða sig á að þær berist eins og hverjar aðrar fæðuagnir inn í síunarkerfi samlokna. Fangi samloka slíka lirfu kastar hún halanum og býr um sig sem hjúplirfa. Sprækustu halalirfurnar í þessum samanburði eru samt lirfur C. concavum. Þær þurfa að leita uppi hornsíli í vatninu og verða því að vera mjög hreyfan- legar. Þær festa sig við roðið með sogskálum, kasta halanum og melta sér leið inn í gegnum húðina þar sem hjúplirfan býr um sig og bíður uns fiskiæta kemur og hremmir fiskinn (8. mynd A, B). Ferðalög hornsílisins ráða mestu um það hvert smitið berst. Samkvæmt ofansögðu er ljóst Sérkenni lífsferils C. concavum felast í því að hraðsynd halalirfa leitar uppi fisk í vatninu. Finni lirfan fisk kastar hún halanum og framhlutinn smýgur inn í roðið og myndar þar langlífa hjúplirfu. Öfugt við flestar aðrar ögðutegundir er hún lítt hýsilsérhæfð á fullorðinsstigi og getur þrifist í meltingarfærum margra tegunda fugla og spendýra sem éta fiska. Egg ögðunnar berast með driti eða saur lokahýsils út í vatnið. Stranddoppan étur eggið og úr því klekst bifhærð lirfa í meltingarvegi. Hún breytist í lirfusekk eftir að hafa fært sig yfir í kynkerfi snigilsins og fer að framleiða móður- lirfur sem fullþroskaðar framleiða halalirfur með tveimur augnblettum og löngum sundhala (8. mynd A). Þessar spretthörðu lirfur þoka sér út um fæðingarop á móður- lirfunni og rjúfa sér leið út úr sniglinum í vatnið og leita að fiski, svo sem hornsíli (Gasterosteus aculeatus). Þegar leitin ber árangur festir lirfan sig með sogskálum á roðið og fram- hlutinn smýgur inn í húðina. Svartur litur safnast í roðið umhverfis hjúplirfurnar, átta svartir blettir sjást á hornsílinu á 8. mynd B. Þegar lokahýsill étur fiskinn losna hjúplirfurnar úr roðinu og þroskast í fullorðnar ögður (8. mynd D) sem hefja varp að aflokinni mökun. Þegar fullorðnar ögður finn- ast í ránfuglum, svo sem fálka (Falco rusticolus) (8. mynd C), er líklegra að smituð hornsíli hafi verið í meltingarvegi fugls sem fálkinn hefur nýlega hremmt, svo sem kríu (Sterna paradisea), en að fálkinn hafi sjálfur verið á hornsílaveiðum.18 Rammi E Agðan Cryptocotyle concavum hefur eitt hreyfanlegt lirfustig, einn millihýsil (stranddoppu) og hjúp- lirfur í fiskroði. Lokahýslar eru ýmsir fuglar og stundum spendýr. 8. mynd. Þrjú lífsform ögðunnar Cryptocotyle concavum. A. Frítt-syndandi halalirfur úr stranddoppu Ecrobia ventrosa; B. Hjúplirfur í roði hornsílis Gasterosteus aculeatus, sjást sem svartir blettir; C. Fálki Falco rusticolus er einn fjölmargra lokahýsla á Íslandi; D. Fullorðnar ögður úr görn fálka. – Three developmental stages of the digenean Cryptocotyle concavum. A. Free-swimming cercaria from Ecrobia ventrosa; B. Metacercariae in skin of Gesterosteus aculeatus are seen as black spots; C. Gyrfalcon Falco rusticolus is one of many fi nal hosts in Iceland; D. Adult fl ukes from the intestine of gyrfalcon. Ljósm./Photos: Karl Skírnisson. 84_3-4.indd 96 1601//15 12:49 157 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Veiðitölur Hvítmáfa má veiða á tímabilinu 1. september til 15. mars og auk þess má tína egg þar sem eggjatekja telst til hlunninda.15,21 Á 5. mynd er að finna fjölda veiddra hvítmáfa en þeim hefur fækkað nokkuð sam- fellt frá 1995. Árið 2012 var aðeins veiddur um fjórðungur af þeim fjölda hvítmáfa sem var veiddur tæpum tveimur áratugum fyrr. Sam- kvæmt aðfallslínu hefur veiddum hvítmáfum fækkað að meðaltali um 7,6% á ári frá 1995 til 2012. Útbreiðsla Útbreiðslu- og stofnbreytingar Meginniðurstaða þeirrar könnunar sem hér er kynnt er sú að íslenski hvítmáfsstofninn hefur dregist veru- lega saman. Um 2007 voru talin vera 1210 pör við Breiðafjörð, 1081 á Vest- fjörðum, 65 við Faxaflóa og 40 pör annars staðar í landinu. Samtals eru þetta 2396 pör. Talið er að hvítmáfar hafi verið mun útbreiddari á Íslandi fyrir u.þ.b. 10 þúsund árum eða skömmu eftir að ísöld lauk og hefur núverandi stofni verið lýst sem leifum af mun stærri stofni. Búast má við að síðan hafi orðið sveiflur í stofninum öðru hverju. Samkvæmt niðurstöðum Finns Guðmundssonar16 fækkaði hvítmáfum á 19. öld og nefnir hann fjölgun svartbaks sem eina ástæðu fyrir samdrætti í stofninum. Finnur nefnir nokkur hvítmáfsvörp sem höfðu eyðst í lok 19. aldar og á fyrri hluta þeirrar 20. Skráningum yfir víðtækari svæði var ábótavant þegar Finnur birti grein sína 195511 og til- flutningur fugla milli varpa því ekki útilokaður. Lítið er vitað í smáatriðum um breytingar á varpútbreiðslu og stærð varpstofnsins fyrr en á 20. öld. Aðalvarpsvæðin hafa lengi verið á vestanverðu landinu,22 þótt Suður- land sé einnig nefnt sem varp- svæði hvítmáfa snemma á 19. öld.23 Áður voru strjál vörp annars staðar á landinu en kynblöndun við silfur- máfa virðist hafa orðið til þess að hrein hvítmáfsvörp eru þar orðin næsta fá ef ekki aflögð. Skoðun á fyrirliggjandi gögnum bendir til að varpfuglar utan kjarnasvæðanna fyrir vestan séu sennilega flestir kyn- blendingar þótt þeir beri einkenni hvítmáfa. Fljótlega eftir að silfurmáfar hófu að verpa á Íslandi snemma á 20. öld fóru þeir að blandast hvítmáfum.11 Kjarnasvæði silfurmáfa hafa ætíð verið á Austfjörðum en undan- farna áratugi hefur útbreiðslu- svæði silfurmáfa verið að færast vestur á bóginn, bæði á Norður- landi og Suðurlandi.5 Varpsvæði silfurmáfa hafa því stöðugt nálgast kjarnasvæði hvítmáfa. Nú er svo komið að silfurmáfar verpa fast upp að aðalútbreiðslusvæðum hvítmáfa, t.d. í Grímsey á Steingrímsfirði24 og Vallnabjargi á Snæfellsnesi.25 Þessi framvinda getur í framtíðinni orðið til þess að blönduð vörp myndist á kjarnasvæðum hvítmáfa eins og utan þeirra. Fyrsta tölulega matið á stærð ís- lenska hvítmáfsstofnsins er frá um 1955 og var hann þá álitinn vera 3500 varppör.16 Tæpum tveimur áratugum síðar voru álitin vera 3500 varppör einungis við Breiðafjörð þar sem helmingur íslenska stofnsins var þá talinn verpa.26 Stofninn hefur því verið um 7000 varppör um 1973. Miðað við þessar tvær áætlanir tvöfaldaðist stofninn frá 1955. Hann hefur þó að líkindum verið stærri 1955 en talið var enda vantaði tölur frá sumum stórum vörpum á Vest- fjörðum11 og aukningin því ekki eins mikil og ætla mætti. Eftir 1973 hélt stofninn áfram að vaxa því um 1982 var heildarstofninn metinn 10.000 pör.27 Næsta heildarmat á stofninum fór fram árið 1995 en þá var íslenski stofninn álitinn 8000 pör,28 þ.e. farinn að dala frá því um 13 árum áður.5 Engu að síður var stofninn af ein- hverjum ástæðum álitinn vera 10.000–15.000 pör árið 200429 sem er sama ágiskun og í opinberri skýrslu frá 199230 en full ástæða er að líta framhjá þessu mati. Ástæður kunna að vera þær að fyrirliggjandi upp- lýsingar hafi ekki verið skoðaðar nægilega eða aðeins fá vörp en fram- vinda einstakra hvítmáfsvarpa er mismunandi (óbirt). Árið 1979 voru sjófuglabyggðir kannaðar á Hornströndum (nema í Veiðileysufirði í Jökulfjörðum) og voru þá talin vera innan við 1000 varppör á svæðinu.31,32 Á þessu svæði voru talin vera aðeins 300– 400 pör um 2007. Þá áætlun verður að taka með fyrirvara enda talan fyrir stærsta vestfirska varpið (við Kvíar í Jökulfjörðum) frá 1992, auk þess sem nýlegt mat var ekki tiltækt fyrir eitt varp (í Drangaskörðum á Ströndum) sem fyrrum var nokkuð stórt, sjá viðauka. Á þessu svæði voru aðeins 300–400 pör um 2007, eflaust mun færri (óbirt). Í lok átt- unda áratugarins voru talin vera 4500–5000 pör við Breiðafjörð,8 eða 5. mynd. Fjöldi veiddra hvítmáfa árin 1995–2012 skv. veiðitölum. Tala er ekki til fyrir 2003. – Numbers of Glaucous Gulls taken and recorded in hunting statistics 1995–2012. No figure available for 2003.14 Heimild/Source: Umhverfisstofnun 2014. 84_3-4.indd 157 1601//15 12:50 1501197 N atturufr 4B C M Y K 56
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.