Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 28

Náttúrufræðingurinn - 2014, Síða 28
Náttúrufræðingurinn 108 hennar voru talsvert minni á beitta svæðinu og heildarlífmassi hennar því svipaður á báðum svæðunum.41 Beitardýr hafa áhrif á mosa með fleiru en traðki. Næringargildi mosa er almennt hlutfallslega lágt og mos- ar eru því yfirleitt ekki mikill hluti af fæðu beitardýra að sumri þegar nægt framboð er af næringarríkari fæðu. Að vetri og snemma að vori er fæðuframboðið hins vegar lítið og mosanna er þá neytt í ríkara mæli. Læmingjar eru mikilvægar plöntuætur víða á túndrusvæðum og eru mosar aðalfæða ákveðinna læmingjategunda að vetri.56 Á Sval- barða eru engir læmingjar fremur en á Íslandi, en þar eru aðrir grasbítar sem neyta mosa þegar ekki er annað að fá. Mosar voru 26% af fæðu hrein- dýra að vetri og voru haddmosar (Polytrichum), brúskmosar (Dicr- anum) og gamburmosar (Racomitri- um) mest áberandi.57 Gæsir neyta mosa í enn ríkara mæli en hreindýr fyrst eftir að þær koma á varp- stöðvar sínar á norðlægum slóðum. Þær koma yfirleitt talsvert áður en vaxtartíminn hefst, meðan frost er enn í jörðu. Þá er aðalfæða þeirra mosi eða fram að því að þær geta farið að seilast eftir forðalíffærum æðplantna (kornsúrur, grös, starir, fífur) sem liggja ýmist í mosalaginu eða neðanjarðar.58 Við rannsóknir á fæðuvali helsingja (Branta leucopsis) á Svalbarða að vori, áður en varp hófst, kom í ljós að ríflega 96% af fæðu þeirra var mosi, aðallega flóahrókur (Calliergon richardsonii).59 Þegar hels- ingjar og sér í lagi heiðagæsir (Anser brachyrhynchus, 4. mynd C) róta eftir næringarríkum forðalíffærum æðplantna raska þær mosaþekjunni oft á stórum blettum með tilheyrandi áhrifum á jarðvegsþætti.60 Margt bendir þó til að mosinn þoli álag gæsanna nokkuð vel. Í tilraunum á Svalbarða sýndi flóahrókur mikla hæfni til endurvaxtar eftir beit61 og mosarík plöntusamfélög náðu sér fyrr eftir rask gæsanna en þau sem höfðu minni mosaþekju.62 Auk traðks og beitar hraða plöntuætur hringrás næringarefna í vistkerfum, sem eykur aðgengi mosa og æðplantna að næringarefnum. Létt beit með hæfilegum áburðar- áhrifum hefur jákvæð áhrif á vöxt mosa.63 Eins og áður er getið eru hins vegar takmörk fyrir því hversu mikið mosalagið tekur upp af næringarefnum. Þegar beitarálag eykst og mosinn traðkast niður megnar hann ekki að binda næringarefnin sem beitardýrin losa og þá eykst aðgengi æðplantna að næringarefnum í jarðvegi.55 Rétt er að halda því til haga að plöntuætur eru fjölbreyttur hópur lífvera og áhrif þeirra á mosa og æðplöntur geta verið talsvert ólík. Þau fara einnig eftir því hversu þung beitin er. Þar að auki eru beitaráhrifin mismunandi eftir því hvaða tegundir plantna eiga í hlut. Samspil mosa, æðplantna og plöntuætna er því margslungið og hefur afdrifarík áhrif, bæði á bygg- ingu og tegundasamsetningu líf- fræðilegra samfélaga og á hringrás næringarefna og kolefnisflæði. Til að spá fyrir um viðbrögð vistkerfa við hlýnun loftslags er því nauðsynlegt að rannsaka þetta flókna samspil (9. mynd). Áhrif loftslagsbreytinga Alþjóðlega túndruverkefnið ITEX (e. International Tundra Experiment) hófst fyrir rúmum 20 árum og er til- gangur þess að kanna hvernig ein- stakar plöntur og plöntusamfélög bregðast við loftslagshlýnun.64,65 Sett var upp einföld tilraun þar sem líkt er eftir hlýnun loftslags um 1–3 gráður víðs vegar í heimskauta- og fjallatúndru með opnum, gagn- sæjum harðplastbúrum (10. mynd A). Nýleg safngreining gagna sýnir að til lengri tíma eykst hæð gróður- þekjunnar og magn runna, einkum sumargrænna runna, en þekja fléttna og mosa minnkar (11. mynd). 8. mynd. Samanburður á mosaþembu með stinnastör í beittu og óbeittu landi (beitar- friðað í 14 ár) á Hnausheiði í 270 m hæð yfir sjávarmáli. A) Lífmassi hraungambra (Racomitrium lanuginosum) og B) þétt- leiki stinnastarar (Carex bigelowii). Súlur sýna meðaltöl ± staðalskekkju. Byggt á rannsóknarniðurstöðum frá 1991.41 − Com- parison of mossheath with sedges in grazed (sheep grazing) and ungrazed (grazing pro- tected for 14 years) at Hnausheiði, Iceland, at 270 m altitude. A) Biomass of moss (Ra- comitrium lanuginosum) and B) density of the sedge Carex bigelowii. Bars show means ± SE. Based on Jónsdóttir.41 9. mynd. Samspil mosa, æðplantna og plöntuætna. Styrkur samskipta mismunandi lífveruhópa mótar viðbrögð vistkerfa við hlýnun loftslags. − Interac- tions between bryophytes (Mosar), vascular plants (Æðplöntur) and herbivores (Plöntuætur). The strength of interaction between different organism groups shapes the ecosystem (Vistkerfi) responses to climate warming (Hlýnun). 84_3-4.indd 108 1601//15 12:50 145 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags ára og báru saman við 463 börn sem ekki fóru í sambærilega ferð. Vinnan í vettvangsferðunum einkenndist af því að kanna fyrirbæri og hluti í náttúrunni og beita vísindalegum vinnubrögðum. Marktækur munur reyndist vera á virkni og þátttöku nemendanna. Börnin í útihópnum voru virkari og áhugasamari og öðluðust góða heildarsýn í gegnum þverfaglegan skilning, tengsl við fyrra nám og félagslegt nám (um- ræða, samvinnunám). Könnun meðal 300 landfræði- og umhverfisfræðinema á háskólastigi í Englandi sýndi að jákvæðni gagn- vart vettvangsferðum jókst mikið eftir að nemendur höfðu sjálfir farið í skipulagða vettvangsferð. Tæki- færið til að tengja bóklegt nám við vettvanginn var það sem þeir mátu mest.24 Rannsókn meðal líffræðinema á háskólastigi í Ástralíu sýndi að 97% þeirra töldu að vettvangsferðir væru nauðsynlegar, hjálpuðu þeim við skilning á námsefninu og væru dýr- mæt reynsla fyrir framtíðarstarf.25 Í sömu rannsókn kom fram að yfir 70% kennaranna fannst vettvangs- ferðir nauðsynlegar og ykju sjálf- traust hjá um helmingi nemenda. Líklegt er að útikennsla hafi verið mjög lítil lengst af á síðustu öld, þótt hinn merki uppeldisfræðingur Guðmundur Finnbogason hafi lagt áherslu á mikilvægi verklegs náms og upplifunar í upphafi 20. aldar (sjá bls. 86–90 í riti hans Lýðmenntun. Hugleiðingar og tillögur frá 1903).26 Það var fyrst í aðalnámsskrá grunn- skóla árið 1989 að settar voru fram hugmyndir um útikennslu sem hluta af skólastarfi. Þær hugmyndir voru raunar ekki bundnar við nátt- úrufræði.2 Í nýjum námskrám1,3 er töluverð áhersla á útikennslu. Áhugi á henni hefur aukist síðustu 10–15 árin og víða hafa verið settar á stofn útikennslustofur. Málþing um útinám og náttúrufræðimenntun í Kennaraháskóla Íslands og á menntavísindasviði H.Í. síðustu árin hafa verið vel sótt af kennurum, sem sýnir að áhugi er til staðar. Í könnun meðal stjórnenda grunn- og leikskóla Reykjavíkur frá 2008 kom fram að í 70% grunnskóla og 41% leikskóla var um einhverja úti- kennslu að ræða, mest á yngra stigi, nokkuð á miðstigi (10–12 ára) en mjög lítið á unglingastigi grunn- skóla (13–15 ára). Um 80% skóla- stjórnenda tóku þátt í könnuninni. Þessi könnun var gerð í tengslum við verkefnið Græn skref, aðgerða- áætlun Reykjavíkurborgar í um- hverfismálum. Meðal markmiða þessa verkefnis er að öll hverfi fái „eigið náttúrusvæði til útikennslu og umhverfisfræðslu“.27 Þarna er vissulega um jákvæða þróun að ræða. Í könnuninni kemur líka fram að aðsókn kennara að námskeiðum Náttúruskólans um útikennslu jókst á fyrsta áratug aldarinnar en eftir 2008 hrundi aðsóknin (Helena Óladóttir, munnl. upplýsingar). Ekki var spurt um hvers konar vettvangs- ferðir var farið í og því ekki unnt að sjá hve algengt það er að nemendur fari í vettvangsferðir í fjöru. Rannsóknir á námskrám, kennslu- háttum og stöðu náttúrufræðinnar á Íslandi á síðustu öld eru nokkrar en lítið hefur birst af niðurstöðum þeirra á aðgengulegu formi. Góða samantekt á þeim má finna í rigerð Kristínar Norðdahl frá 1999.28 Hér verður getið rannsókna hér á landi frá þessari öld þar sem spurt var m.a. um útikennslu. Árið 2005 sendi höfundur út könn- un til 150 gamalla nemenda sinna, sem höfðu tekið líffræði sem val í Kennaraháskóla Íslands á árunum 1990 til 2003 og voru við kennslu í grunnskóla. Aðeins 45 svöruðu og voru þeir ýmist að kenna líffræði á miðstigi eða unglingastigi. Bein kennsla (fyrirlestrar) var algengasta kennsluformið en með aukinni kennslureynslu jókst áherslan á vett- vangsferðir. Sérstök kennslustofa fyrir náttúrufræðina reyndist vera til staðar í 65% skólanna, sama hlutfall kennara taldi nágrenni skóla henta til útikennslu og tæplega helmingur fékk aðstoð í vettvangsferðum frá skólaliðum eða öðrum kennurum. Rúmlega helmingur fór oftar en einu sinni í mánuði í vettvangsferð með hvern hóp, aðrir sjaldnar. Áhugavert var að kennararnir töldu verklega hlutann af sínu eigin námi í Kenn- araháskólanum hafa reynst þeim best sem undirbúningur fyrir líf- fræðikennsluna. Þegar spurt var um hvers konar vettvangsferðir væri að ræða kom í ljós að algengast var að fara í vettvangsferð á skólalóðina en fjöruferðir voru næstalgengastar (5. mynd).29 Í rannsókn frá 2006–2007 um stöðu náttúrufræðikennslu í grunnskólum bárust svör við spurningalista frá 119 kennurum í 19 skólum. Fram kom 5. mynd. Svör við spurningu um hvert kennarinn fer í vettvangsferðir. Merkja mátti við fleira en eitt svar. 40 kennarar svöruðu. – The diagram shows where teachers take their students on a field trip. 40 teachers in comprehensive schools answered a questionnaire. Columns from top to bottom: to look at plants, to the school yard, to the seashore, bird watching, to look at invertebrates, to lakes/ponds, nature trail, other places. Horizontal axis shows the number of responses. 84_3-4.indd 145 1601//15 12:50 15 01 19 7 N at tu ru fr 5B C M Y K 56
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.