Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 2014, Side 49

Náttúrufræðingurinn - 2014, Side 49
Náttúrufræðingurinn 124 til þess að náttúrulegt val sé mikil- vægur þáttur í þróun.7,8,9,10 Norðlægir ferskvatnsfiskar eru einkar áhugaverðir við rannsóknir þar sem leitast er við að skilja sam- spil vistfræðilegra og þróunarfræði- legra þátta. Ferskvatnsvistkerfi á norðlægum slóðum eru ung og hafa einungis verið aðgengileg fiskum í stuttan tíma, þ.e.a.s. eftir að ísaldar- jökulinn hörfaði fyrir um 10.000 árum.11,12 Fiskafána þessara vistkerfa er oft mjög fábreytt, þannig að fiska- tegundum sem í þeim lifa standa ónýttar vistir til boða. Þetta er sér- staklega áberandi hér á Íslandi þar sem tegundafátækt ferskvatnskerfa er enn meiri en í nágrannalönd- unum. Talið er að samspil tómrar vistar og samkeppni milli einstak- linga innan tegundar sé skýringin á því hve áberandi fjölbreytni innan tegunda er meðal norrænna fersk- vatnsfiska.12,13,14,15,16,17 Algengt er að í sama vatni megi sjá tvö afbrigði sömu tegundar sem hafa sérhæft sig að botnvist annars vegar og svifvist hins vegar. Þetta gefur til kynna mik- ilvægi náttúrulegs vals fyrir þessa þróun.17 Sambærileg aðlögun hefur sést hjá fjölmörgum hópum fersk- vatnsfiska, s.s. hornsíli (Gasterosteus aculeatus), hvítfiski (Coregonous spp., Prosopium spp.) og sólborra (Lepomis spp.).12,13,14,15,18 Bleikjan er þó hvað fjölbreytilegust.19,20 Bleikja hefur norðlægustu út- breiðslu allra ferskvatnsfiska.19,21,22 Á öllu útbreiðslusvæðinu má sjá feikilegan fjölbreytileika í svipgerð og lífsferlum. Þar finnast sjógöngu- stofnar, staðbundnir vatnastofnar og dvergvaxin afbrigði bleikju. 11,12,19,22,23,24,25,26 Á Íslandi er fjölbreyti- leiki bleikju hvað mestur.19 Eins og áður segir má vafalítið rekja þetta til þess hversu fáar ferskvatnsfiskateg- undirnar eru, en til viðbótar kemur fjölbreytileiki í vistkerfum sem rekja má til jarðfræðilegrar fjölbreytni. Sem dæmi um þessa sérstöðu Íslands er nærtækast að benda á eldvirka beltið en þar er að finna gríðarstór lindar- vatnskerfi.26 Í þessari grein beinum við sjónum að mjög sérstökum dvergvöxnum bleikjustofnum sem hafa aðlagast lífi í íslenskum lindum. Ísland er einkar ríkt af lindarvatni og er reyndar talið að margar af stærstu ferskvatnslindum jarðarinn- ar megi finna á Íslandi.27,28,29 Stærstu lindirnar er að finna á eldvirka beltinu, einkum á þeim svæðum sem þakin eru hraunum frá nútíma þar sem regnvatn hripar jafnóðum niður og safnast saman í neðan- jarðarrásum. Á jarðsögulega eldri svæðum eru lindir gjarnan minni og þá oft í tengslum við berghlaup. Innan eldvirka svæðisins eru lindir gjarnan við hraunjaðra, þar sem þær streyma fram og mynda ár og læki (t.d. Rangárnar), tjarnir eða stöðu- vötn (t.d. Þingvallavatn og Mývatn). Í þessum lindum er botninn yfirleitt lítt veðrað hraungrýti og jafnvel samfelldar hraunklappir. Hraunið myndar margbrotið þrívítt búsvæði fyrir dýr og hafa rannsóknir sýnt að á hraungrýti finnast fleiri smá- dýr á hvern fermetra en á veðruðu grjóti.30 Lindum má skipta í nokkrar gerðir. Lindir sem renna áfram sem lækur eða á hafa verið flokkaðar sem straumvatnslindir (Rheocrene) en lindir sem mynda tjörn eða stöðuvatn hafa verið flokkaðar sem tjarnarlindir (Limnocrene). Lindir á Íslandi eru fjölbreyttar hvað snertir eðlisþætti eins og hitastig, rennsli og sýrustig. Innan hvers lindarsvæðis eru þessir þættir aftur á móti nokkuð stöðugir.31 Lífríki linda getur verið fjölbreytt og þar er töluvert smá- dýralíf.32 Straumhraði (rheocrene/ limnocrene) og hitastig eru þeir þættir sem helst móta smádýralífið.32 Í köldum lindum er bleikja algengasti fiskurinn en þar finnast einnig horn- síli og urriði (Salmo trutta). Algengt er að bleikja sem finnst í lindum sé dvergvaxin og er hún því oft kölluð dvergbleikja. Fyrri rann- sóknir á dvergbleikju í Þingvalla- vatni12 og Straumsvík33 gáfu mikil- vægar upplýsingar um fæðu, útlit og vöxt bleikju á þessum slóðum. Árið 2005 hófst skipuleg kortlagning okkar og rannsókn á uppruna dvergbleikju á Íslandi. Markmið þeirra rannsókna hefur verið margþætt: Í fyrsta lagi að kanna útbreiðslu og erfðafræði- leg tengsl dvergbleikjustofna inn- byrðis og við aðra bleikjustofna og fá þannig mynd af landnámi og þróun dvergbleikju á Íslandi. Í öðru lagi að kanna fjölbreytileika í svipgerð bleikju með sérstakri áherslu á sam- band útlits og fæðu. Í þriðja lagi að meta fjölbreytni í þroskunarferlum bleikjunnar og reyna að meta áhrif sveigjanlegs svipfars og erfða á fjöl- breytnina. Í fjórða lagi að greina þá vistfræðilegu þætti sem hafa áhrif á fjölbreytileika meðal dvergbleikju. 1. mynd. Sýnatökustaðir við rannsókn á fjölbreytileika í svipgerð dvergbleikju. – Sampling locations for a study on diversity of small benthic charr. 84_3-4.indd 124 1601//15 12:50 129 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Mótar umhverfi fjölbreytileika í svipfari dvergbleikju? Niðurstöður okkar sýna að um- hverfi dvergbleikju, þ.e. samspil hrauns og kalds lindarvatns, hefur á endurtekinn hátt stuðlað að þróun dvergvaxtar. Líklegt er að þáttur í þeirri þróun sé sú lífsferlisbreyting að fiskar sem enn hafa útlit seiða verða kynþroska. Hugsanlega tengist þessi þróun breytingum í stjórnun mTor-boðleiðarinnar.46All- ir dvergbleikjustofnar sem við höfum rannsakað eru líkir í útliti en talsverður breytileiki er þó til staðar milli stofna.37 Áhugavert er að komast að raun um hvort hægt er að tengja þann breytileika við breytileika í vistkerfum linda. Til þess að kanna þetta voru ákveðnir vistfræðilegir þættir mældir í hverri lind og lindargerðin skil- greind.32,34,37 Við mældum hitastig, sýrustig, leiðni, súrefnisstyrk og straumhraða. Einnig var botngerð lindarinnar metin með því að áætla hversu stór hluti botnsins væri þak- inn steinum, hversu grófur botninn væri og hversu gróft yfirborð steina væri. Smádýrasýni voru tekin bæði á hörðum botni og mjúkum botni, og dýrin greind og talin.34 Niður- stöður okkar sýna að lindargerð er sá umhverfisþáttur sem mótar hvað mest breytileika í svipgerð dvergbleikju. Dvergbleikja í tjarn- arlindum er allajafna þynnri og með stærri haus en mjórri stirtlu en dvergbleikja í straumvatnslindum (4. mynd). Tjarnardvergbleikjan étur einnig fjölbreyttari fæðu, sem er að uppistöðu mýlirfur. Sterkari fylgni er einnig milli útlits og fæðu einstaklinga innan stofna í tjarnar- lindum en innan stofna í straum- vatnslindum. Þetta er líklega til komið vegna þess að í tjarnarlind- um er mun meiri fjölbreytni í lykil- þáttum, svo sem botngerð, straum- hraða og viðstöðu vatns, sem aftur leiðir til þess að vistkerfi tjarnar- linda eru breytilegri og flóknari og fæðuvefir lengri en í straum- vatnslindum. Þar er t.d. að finna meiri fjölda krabba- og vatnaflóa. Ekki er ólíklegt að í tjarnarlindum hafi bleikjur haldið í þá eiginleika sína að svara mismunandi fæðu- möguleikum með sveigjanleika í útliti. Aðrir umhverfisþættir höfðu einnig áhrif á svipfarsbreytileikann og skipti hitastig þar mestu máli34,37 (Bjarni K. Kristjánsson og Camille Leblanc, óbirt gögn). Umræður Rannsóknir okkar sýndu að dverg- bleikja finnst í lindum víða á eld- virka svæðinu. Dvergvaxin bleikja hefur einnig fundist í litlum drag- ám á blágrýtissvæðum hérlendis, en ekki hefur verið skipulega leitað að henni á þeim svæðum og engar rannsóknir verið gerðar.23 Dverg- vaxin afbrigði bleikju hafa fundist nokkuð víða erlendis, t.d. í fjalla- vötnum í Sviss og á miklu dýpi í vötnum í Noregi og Kanada.19 Bæði hér á landi og erlendis hefur verið staðfest að í vötnum þar sem þéttleiki fer vaxandi dregur veru- lega úr vexti og kynþroskastærð bleikju minnkar.52,53,54 Þegar vöxtur hefur verið kannaður hjá þessum dvergbleikjuafbrigðum, t.d. í eldis- tilraunum, er niðurstaðan sú að dvergvöxturinn sé að langmestu leyti til kominn vegna sveigjan- leika í svipfari, líklega vegna fæðuskorts.19 Hjá dvergbleikju í ís- lenskum lindum má aftur á móti sjá mikla fjölbreytni. Í mörgum tilfellum er dvergvöxtur hennar að einhverju leyti arfbundinn og því líkleg svörun við sterku nátt- úrulegu vali.37 Lindarbúsvæði hér á landi eru um margt sérstök. Umhverfisaðstæður eru þar yfirleitt mjög stöðugar, t.d. í eðlisþáttum, og þótt búast megi við árstíðasveiflum í frumfram- leiðni55 eru slíkar sveiflur líklega mjög fyrirsjáanlegar. Í langflestum búsvæðum dvergbleikju sem við höfum rannsakað finnst hún í mjög miklum þéttleika, 10–100+ fiskar á hvern m2 (Bjarni K. Kristjánsson, óbirt gögn). Því er líklegt að sam- spil stöðugleika í umhverfisþáttum, flókins hraunumhverfis og mikillar samkeppni hafi ýtt undir aðlögun að þessum sérstæðu skilyrðum, sem aftur skýrir endurtekna þróun dvergbleikju í lindarvötnum á Ís- landi. Áhugavert er því að athuga hvaða áhrif sambýli við önnur bleikjuafbrigði hefur haft áhrif á þróun dvergvaxtar. Í ljós kemur að þegar önnur afbrigði bleikju eru til staðar er dvergbleikjan oftast stærri og með fleiri vöðvafrumur en þar sem hún er ein í vist,43 sem gæti stafað af genaflæði frá stærri afbrigðum, sem hefði hægt á að- lögun dvergbleikju. Hinn mikli fjöldi og fjölbreyti- leiki dvergbleikjustofna á Íslandi gefur gullið tækifæri til ítarlegra rannsókna á uppruna og viðhaldi líffræðilegrar fjölbreytni innan teg- unda. Svo víðtækri samhliða þró- un dvergvaxtar og aðlögun stofna að tjarnar- og straumvatnslindum hefur ekki verið lýst áður. Ljóst er að íslenska dvergbleikjan gefur tækifæri til víðfeðmra samanburð- arrannsókna og eykur spágildi rannsókna fyrir fræðileg líkön um afbrigða- og tegundamyndun. Sem dæmi um þetta má nefna rannsókn sem við hófum árið 2012 á dverg- bleikjustofnum í hraunhellum við Mývatn. Umhverfis vatnið eru fjölmargir vatnsfylltir hellar og í mörgum þeirra má finna sérstaka dvergbleikju (gjáarlontu). Í rann- sóknum okkar fylgjum við bleikju eftir í 20 hellum. Við höfum gert ítarlegar mælingar á útliti og erfða- fræði fiska í hverjum helli, merkt þá og sleppt aftur. Með endurtekn- um mælingum getum við fylgt ein- staklingum eftir og lagt mat á vöxt þeirra og lifun (Camille Leblanc o.fl. óbirt gögn). Með því að mæla umhverfisbreytur í hverjum helli fyrir sig getum við tengt mikil- væga útlits- og lífssöguþætti við breytileika í umhverfi fiskanna og öðlast þannig skilning á tengslum vist- og þróunarfræðilegra þátta á smáum landfræðilegum skala og tímaskala. Fullyrða má að niður- stöður þessara rannsókna auki þekkingu okkar á eðli þróunar og fjölbreytni lífvera. 84_3-4.indd 129 1601//15 12:50 15 01 19 7 N at tu ru fr 7B C M Y K 56

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.