Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 65

Náttúrufræðingurinn
108
hennar voru talsvert minni á beitta
svæðinu og heildarlífmassi hennar
því svipaður á báðum svæðunum.41
Beitardýr hafa áhrif á mosa með
fleiru en traðki. Næringargildi mosa
er almennt hlutfallslega lágt og mos-
ar eru því yfirleitt ekki mikill hluti
af fæðu beitardýra að sumri þegar
nægt framboð er af næringarríkari
fæðu. Að vetri og snemma að
vori er fæðuframboðið hins vegar
lítið og mosanna er þá neytt í ríkara
mæli. Læmingjar eru mikilvægar
plöntuætur víða á túndrusvæðum
og eru mosar aðalfæða ákveðinna
læmingjategunda að vetri.56 Á Sval-
barða eru engir læmingjar fremur en
á Íslandi, en þar eru aðrir grasbítar
sem neyta mosa þegar ekki er annað
að fá. Mosar voru 26% af fæðu hrein-
dýra að vetri og voru haddmosar
(Polytrichum), brúskmosar (Dicr-
anum) og gamburmosar (Racomitri-
um) mest áberandi.57 Gæsir neyta
mosa í enn ríkara mæli en hreindýr
fyrst eftir að þær koma á varp-
stöðvar sínar á norðlægum slóðum.
Þær koma yfirleitt talsvert áður en
vaxtartíminn hefst, meðan frost er
enn í jörðu. Þá er aðalfæða þeirra
mosi eða fram að því að þær geta
farið að seilast eftir forðalíffærum
æðplantna (kornsúrur, grös, starir,
fífur) sem liggja ýmist í mosalaginu
eða neðanjarðar.58 Við rannsóknir á
fæðuvali helsingja (Branta leucopsis) á
Svalbarða að vori, áður en varp hófst,
kom í ljós að ríflega 96% af fæðu
þeirra var mosi, aðallega flóahrókur
(Calliergon richardsonii).59 Þegar hels-
ingjar og sér í lagi heiðagæsir (Anser
brachyrhynchus, 4. mynd C) róta
eftir næringarríkum forðalíffærum
æðplantna raska þær mosaþekjunni
oft á stórum blettum með tilheyrandi
áhrifum á jarðvegsþætti.60 Margt
bendir þó til að mosinn þoli álag
gæsanna nokkuð vel. Í tilraunum á
Svalbarða sýndi flóahrókur mikla
hæfni til endurvaxtar eftir beit61 og
mosarík plöntusamfélög náðu sér
fyrr eftir rask gæsanna en þau sem
höfðu minni mosaþekju.62
Auk traðks og beitar hraða
plöntuætur hringrás næringarefna
í vistkerfum, sem eykur aðgengi
mosa og æðplantna að
næringarefnum. Létt beit
með hæfilegum áburðar-
áhrifum hefur jákvæð áhrif
á vöxt mosa.63 Eins og áður
er getið eru hins vegar
takmörk fyrir því hversu
mikið mosalagið tekur upp
af næringarefnum. Þegar
beitarálag eykst og mosinn
traðkast niður megnar hann
ekki að binda næringarefnin
sem beitardýrin losa og þá
eykst aðgengi æðplantna að
næringarefnum í jarðvegi.55
Rétt er að halda því til
haga að plöntuætur eru
fjölbreyttur hópur lífvera
og áhrif þeirra á mosa og
æðplöntur geta verið talsvert
ólík. Þau fara einnig eftir því
hversu þung beitin er. Þar að auki
eru beitaráhrifin mismunandi eftir
því hvaða tegundir plantna eiga í
hlut. Samspil mosa, æðplantna og
plöntuætna er því margslungið og
hefur afdrifarík áhrif, bæði á bygg-
ingu og tegundasamsetningu líf-
fræðilegra samfélaga og á hringrás
næringarefna og kolefnisflæði. Til að
spá fyrir um viðbrögð vistkerfa við
hlýnun loftslags er því nauðsynlegt
að rannsaka þetta flókna samspil (9.
mynd).
Áhrif loftslagsbreytinga
Alþjóðlega túndruverkefnið ITEX
(e. International Tundra Experiment)
hófst fyrir rúmum 20 árum og er til-
gangur þess að kanna hvernig ein-
stakar plöntur og plöntusamfélög
bregðast við loftslagshlýnun.64,65
Sett var upp einföld tilraun þar sem
líkt er eftir hlýnun loftslags um 1–3
gráður víðs vegar í heimskauta- og
fjallatúndru með opnum, gagn-
sæjum harðplastbúrum (10. mynd
A). Nýleg safngreining gagna sýnir
að til lengri tíma eykst hæð gróður-
þekjunnar og magn runna, einkum
sumargrænna runna, en þekja
fléttna og mosa minnkar (11. mynd).
8. mynd. Samanburður á mosaþembu með
stinnastör í beittu og óbeittu landi (beitar-
friðað í 14 ár) á Hnausheiði í 270 m hæð yfir
sjávarmáli. A) Lífmassi hraungambra
(Racomitrium lanuginosum) og B) þétt-
leiki stinnastarar (Carex bigelowii). Súlur
sýna meðaltöl ± staðalskekkju. Byggt á
rannsóknarniðurstöðum frá 1991.41 − Com-
parison of mossheath with sedges in grazed
(sheep grazing) and ungrazed (grazing pro-
tected for 14 years) at Hnausheiði, Iceland,
at 270 m altitude. A) Biomass of moss (Ra-
comitrium lanuginosum) and B) density
of the sedge Carex bigelowii. Bars show
means ± SE. Based on Jónsdóttir.41
9. mynd. Samspil mosa, æðplantna og plöntuætna.
Styrkur samskipta mismunandi lífveruhópa mótar
viðbrögð vistkerfa við hlýnun loftslags. − Interac-
tions between bryophytes (Mosar), vascular plants
(Æðplöntur) and herbivores (Plöntuætur). The
strength of interaction between different organism
groups shapes the ecosystem (Vistkerfi) responses to
climate warming (Hlýnun).
84_3-4.indd 108 1601//15 12:50
145
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
ára og báru saman við 463 börn sem
ekki fóru í sambærilega ferð. Vinnan
í vettvangsferðunum einkenndist
af því að kanna fyrirbæri og hluti í
náttúrunni og beita vísindalegum
vinnubrögðum. Marktækur munur
reyndist vera á virkni og þátttöku
nemendanna. Börnin í útihópnum
voru virkari og áhugasamari og
öðluðust góða heildarsýn í gegnum
þverfaglegan skilning, tengsl við
fyrra nám og félagslegt nám (um-
ræða, samvinnunám).
Könnun meðal 300 landfræði- og
umhverfisfræðinema á háskólastigi
í Englandi sýndi að jákvæðni gagn-
vart vettvangsferðum jókst mikið
eftir að nemendur höfðu sjálfir farið
í skipulagða vettvangsferð. Tæki-
færið til að tengja bóklegt nám við
vettvanginn var það sem þeir mátu
mest.24
Rannsókn meðal líffræðinema á
háskólastigi í Ástralíu sýndi að 97%
þeirra töldu að vettvangsferðir væru
nauðsynlegar, hjálpuðu þeim við
skilning á námsefninu og væru dýr-
mæt reynsla fyrir framtíðarstarf.25
Í sömu rannsókn kom fram að yfir
70% kennaranna fannst vettvangs-
ferðir nauðsynlegar og ykju sjálf-
traust hjá um helmingi nemenda.
Líklegt er að útikennsla hafi verið
mjög lítil lengst af á síðustu öld,
þótt hinn merki uppeldisfræðingur
Guðmundur Finnbogason hafi lagt
áherslu á mikilvægi verklegs náms
og upplifunar í upphafi 20. aldar
(sjá bls. 86–90 í riti hans Lýðmenntun.
Hugleiðingar og tillögur frá 1903).26
Það var fyrst í aðalnámsskrá grunn-
skóla árið 1989 að settar voru fram
hugmyndir um útikennslu sem
hluta af skólastarfi. Þær hugmyndir
voru raunar ekki bundnar við nátt-
úrufræði.2 Í nýjum námskrám1,3
er töluverð áhersla á útikennslu.
Áhugi á henni hefur aukist síðustu
10–15 árin og víða hafa verið settar
á stofn útikennslustofur. Málþing
um útinám og náttúrufræðimenntun
í Kennaraháskóla Íslands og á
menntavísindasviði H.Í. síðustu árin
hafa verið vel sótt af kennurum, sem
sýnir að áhugi er til staðar.
Í könnun meðal stjórnenda grunn-
og leikskóla Reykjavíkur frá 2008
kom fram að í 70% grunnskóla og
41% leikskóla var um einhverja úti-
kennslu að ræða, mest á yngra stigi,
nokkuð á miðstigi (10–12 ára) en
mjög lítið á unglingastigi grunn-
skóla (13–15 ára). Um 80% skóla-
stjórnenda tóku þátt í könnuninni.
Þessi könnun var gerð í tengslum
við verkefnið Græn skref, aðgerða-
áætlun Reykjavíkurborgar í um-
hverfismálum. Meðal markmiða
þessa verkefnis er að öll hverfi fái
„eigið náttúrusvæði til útikennslu
og umhverfisfræðslu“.27 Þarna er
vissulega um jákvæða þróun að
ræða. Í könnuninni kemur líka fram
að aðsókn kennara að námskeiðum
Náttúruskólans um útikennslu
jókst á fyrsta áratug aldarinnar en
eftir 2008 hrundi aðsóknin (Helena
Óladóttir, munnl. upplýsingar). Ekki
var spurt um hvers konar vettvangs-
ferðir var farið í og því ekki unnt að
sjá hve algengt það er að nemendur
fari í vettvangsferðir í fjöru.
Rannsóknir á námskrám, kennslu-
háttum og stöðu náttúrufræðinnar
á Íslandi á síðustu öld eru nokkrar
en lítið hefur birst af niðurstöðum
þeirra á aðgengulegu formi. Góða
samantekt á þeim má finna í rigerð
Kristínar Norðdahl frá 1999.28 Hér
verður getið rannsókna hér á landi
frá þessari öld þar sem spurt var m.a.
um útikennslu.
Árið 2005 sendi höfundur út könn-
un til 150 gamalla nemenda sinna,
sem höfðu tekið líffræði sem val í
Kennaraháskóla Íslands á árunum
1990 til 2003 og voru við kennslu í
grunnskóla. Aðeins 45 svöruðu og
voru þeir ýmist að kenna líffræði
á miðstigi eða unglingastigi. Bein
kennsla (fyrirlestrar) var algengasta
kennsluformið en með aukinni
kennslureynslu jókst áherslan á vett-
vangsferðir. Sérstök kennslustofa
fyrir náttúrufræðina reyndist vera til
staðar í 65% skólanna, sama hlutfall
kennara taldi nágrenni skóla henta
til útikennslu og tæplega helmingur
fékk aðstoð í vettvangsferðum frá
skólaliðum eða öðrum kennurum.
Rúmlega helmingur fór oftar en einu
sinni í mánuði í vettvangsferð með
hvern hóp, aðrir sjaldnar. Áhugavert
var að kennararnir töldu verklega
hlutann af sínu eigin námi í Kenn-
araháskólanum hafa reynst þeim
best sem undirbúningur fyrir líf-
fræðikennsluna. Þegar spurt var um
hvers konar vettvangsferðir væri að
ræða kom í ljós að algengast var að
fara í vettvangsferð á skólalóðina en
fjöruferðir voru næstalgengastar (5.
mynd).29
Í rannsókn frá 2006–2007 um stöðu
náttúrufræðikennslu í grunnskólum
bárust svör við spurningalista frá 119
kennurum í 19 skólum. Fram kom
5. mynd. Svör við spurningu um hvert kennarinn fer í vettvangsferðir. Merkja mátti við
fleira en eitt svar. 40 kennarar svöruðu. – The diagram shows where teachers take their
students on a field trip. 40 teachers in comprehensive schools answered a questionnaire.
Columns from top to bottom: to look at plants, to the school yard, to the seashore, bird
watching, to look at invertebrates, to lakes/ponds, nature trail, other places. Horizontal axis
shows the number of responses.
84_3-4.indd 145 1601//15 12:50
15
01
19
7
N
at
tu
ru
fr

5B
C
M
Y
K
56