Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2005, Síða 46

ábyrgð kvenna. í hjúkrunarstarfinu hafa kristallast allar helstu
hugmyndir vísindasögunnar frá pósitívisma til fyrirbærafræði
og póststrúktúralisma - og síðast en ekki síst hefur starfið
borið í sér hina eldfimu umræðu um kyngervi, eiginleika sem
konum og ekki körlum hafa verið eignaðir, og alla þá spennu
sem þeirri umræðu fylgir.
Okkur sem hér sitjum kann að þykja það makalaust að enn
þurfi að takast á við eðlishyggjuorðræðuna um hjúkrun sem
kvennastarf sem konum sé eiginlegt og eðlislægt vegna
meðfæddra hæfileika í umhyggju og umönnun. Starf sem
karlar sinna ekki af þeirri einföldu ástæðu að þeir eru
„öðruvísi" en konur. Innan fræðanna viljum við trúa að þetta
sé Iöngu úrelt sjónarmið, en fæð karla í hjúkrun og viðhorfin
sem hún endurspeglar eru til marks um að þessar hugmyndir
lifi góðu lífi úti í þjóðfélaginu.
Nálgun mín á bók Kristínar skýrist af bakgrunni mínum,
annars vegar í fræðum um sérfræðihópa (m.a. fræðikenninga
um faghópa og sérfræðinga) og hins vegar í kynjafræði.
Fræðimenn hafa lengi deilt um hvað felist í fagþróun og hvaða
starfsstéttir beri að telja til faghópa eða sérfræðihópa. Kristín
gerir góða grein fyrir hvernig skilgreiningar á sérfræðihópum
höfðu lengi vel hinar þrjár lærðu stéttir, lækna, presta og
lögfræðinga, sem viðmið. Þessar stéttir voru hafnar upp í æðra
veldi og lögðu grunninn að þeim lágmarkssamnefnara sem stétt
þurfti að uppfylla ef hún átti að ná máli sem sérfræðihópur.
Meðal þeirra sérkenna voru sértæk þekking, þjónustulund og
skyldur við skjólstæðinga. Félagsfræðingurinn Amitai Etzioni
skrifaði árið 1969 fræga bók um kennara, hjúkrunarkonur
og félagsráðgjafa þar hann reyndi að rökstyðja þá skoðun að
þessar stéttir gætu ekki fagvæðst (The Semi-Professions and
Their Organizations. Teachers, Nurses, Social Workers).
Ástæðan var sú að þær gátu ekki þróað sinn eigin sértæka
þekkingargrunn heldur lifðu á þekkingu annarra stétta. Bók
Kristínar afsannar rækilega þessar hugmyndir. Hún rekur
uppruna hjúkrunar allt aftur á nítjándu öld og finnur að
þekkingarlegar og hugmyndalegar rætur hennar liggja víðar og
dýpra í sögunni en oft er talið. Rétt eins og kvennasagan var
mikilvæg fyrir sjálfsmynd kvenna er hin ósagða saga hjúkrunar
mikilvæg fyrir sjálfsmynd hjúkrunarstéttarinnar í dag.
Hugmyndir Etzioni voru kirfilega Iæstar í eðlishyggju og það
var fleira en meintur skortur á eigin þekkingarbrunni sem stóð
kvennastéttum fyrir þrifum að hans mati. Meðal þess er þörfin
fyrir að sýna öðru fólki hjálpsemi og mannúð (m.ö.o. að Iifa
fyrir að hjálpa öðrum). Hjálpsemi af þessu tagi drifin áfram
af persónulegri þörf fyrir samskipti við skjólstæðingana, þetta
var tilfinningaleg tjáning sem veitir umbun í sjálfu sér. Þetta
aðgreindi Etzioni skýrt frá þjónustulund alvörusérfræðinga,
sú þjónustulund væri tæki frekar en markmið
í sjálfu sér. Tengsl alvörusérfræðinga við
skjólstæðinga sína áttu að vera takmörkuð og
brotakennd og einkennast af tilfinningalegu
hlutleysi. Persónuleg tengsl og tilfinningar voru
taldar fagmennsku óviðkomandi og jafnvel álitnar
skaðlegar (sbr. tilhneigingu læknisfræðinnar til
að hluta einstaklinga í aðskilda Iíkamsparta sem
eru síðan læknaðir hver fyrir sig).
Etzioni setti sína fræðikenningu fram seint
á sjöunda áratugnum og það væri óskandi að
við gætum sagt að þetta væri hugsunarháttur
liðinnar aldar, en allt of margt bendir til að svo
sé ekki. Nýjar nálganir hafa að sjálfsögðu leyst
þessar af hólmi en hugmyndirnar og andblærinn
hafa sannarlega lifað. I dag er sjaldgægt að
karllæg sjónarmið séu eins grímulaus og hjá
Etzioni en enn hafa viðhorfin á sér andblæ
elítisma og valds. Sérfræðiþekking er upphafin og
sveipuð dulúð með orðum eins og óhlutdrægni,
ópersónuleika og sérhæfni. í nýrri kenningum
er enn að finna ákveðna fyrirlitningu á því
nána samneyti við skjólstæðinga sem gjarnan
einkennir kvennastéttirnar (sbr. Abbott, 1988;
MacDonalds, 1995). Þegar þetta er skoðað frá
kynjafræðilegu sjónarmiði liggur skýringin ekki í
störfunum sjálfum, eins og Kristín rekur svo vel í
bók sinni, heldur því að lengi vel höfðu engin góð
hugtök verið sett fram til að ná almennilega utan
um þá hæfni og sértæku þekkingu sem þessi
störf krefjast. Við getum orðað það þannig að
kenningarnar og hugtakaforðinn hafi einfaldlega
verið blindur á hæfni þessara stétta.
Bók Kristínar sýnir að þekkingarþróun í hjúkrun,
þróun á hugmyndum og aðferðum, er gríðarlega
flókin og háþróuð og byggist á vel ígrundaðri
vísindaheimspekilegri umræðu. Kristín leggur út
af hugmyndum fræðimanna um nýja fagmennsku,
t.d. kenningum Schön um íhugunarþátt starfa
sem m.a. ber uppi hinn heildræna skilning á
hjúkrun. Aðrir fræðimenn hafa bent á að tungutak
hinnar hefðbundnu fagmennsku sé til þess fallið
að hylja vald og valdatengsl. Gegn þeim hefur
hugmyndum um lýðræðislega fagmennsku verið
teflt fram, en það er fagmennska sem felst í
samvinnu skjólstæðings og fagmanns og þátttöku
skjólstæðings í vinnuferlinu. Kristín sýnir okkur
að margar leiðir er hægt að fara til að skilgreina og
44
Tímarit hjúkrunarfræöinga 4. tbl. 81. árg. 2005
j