Læknablaðið - 01.12.2017, Blaðsíða 20

540 LÆKNAblaðið 2017/103
legan stuðning frá foreldrum (p=0,001). Hlutfallslega fleiri strákar
tilheyrðu einnig þessum hóp (p=0,001). Miklu meiri munur sást
hins vegar á þeim unglingum sem sögðust hafa dreift örvandi
lyfjun um sínum. Miðað við þá sem aldrei höfðu fengið slík lyf voru
þeir sem stundað höfðu lyfjaflakk 7-35 sinnum líklegri til þess að
hafa notað áfengi, tóbak eða önnur vímuefni og þeir voru 6 sinn-
um líklegri til þess að segjast fá lítinn tilfinningalegan stuðning
frá foreldrum.
Umræða
Eins og sjá má á niðurstöðum þessarar könnunar er lyfjaflakk
örvandi lyfja á meðal 10. bekkinga á Íslandi algengt sé miðað við
erlendar rannsóknir þar sem algengið liggur á milli 5-12%.12,13,15,22,23
Samkvæmt niðurstöðum þessarar könnunar á nemendum 10.
bekkjar á Íslandi, sögðust um 9% þeirra fá örvandi lyf gegn lyf-
seðli. Þetta passar vel við innlendar tölur um sölu örvandi lyfja
en er eilítið hærra en það sem faraldsfræðilegar rannsóknir gefa
til kynna að sé tíðni ADHD í 15 ára gömlum börnum.3,24 Jafnvel
þó miðað væri við hæstu hugsanlegu tíðni ADHD í börnum sem
fram hefur komið í faraldsfræðilegum rannsóknum, má líta svo
á að verið sé að meðhöndla nær öll 15 ára börn sem hafa þessa
röskun með örvandi lyfjum hér á landi. Það gefur annaðhvort til
kynna afskaplega skilvirkt greiningar- og meðferðarkerfi ADHD
í börnum á Íslandi eða mögulega ofgreiningu og ofmeðhöndlun,
eftir því hvernig á það er litið. Um það bil 13% prósent drengja í 10.
bekk var ávísað örvandi lyfjum og rúmlega 5% stúlkna, en þessi
kynjamunur er í samræmi við niðurstöður erlendra rannsókna á
tíðni ADHD á þessu aldursbili, þó vissulega megi finna bæði hærri
og lægri tölur eftir því hvaða aðferðafræði er beitt hverju sinni.25
Samkvæmt niðurstöðum okkar höfðu tæplega 18% þeirra ung-
linga í 10. bekk sem hafa fengið ávísað örvandi lyfjum ástundað
lyfjaflakk á örvandi lyfjunum sínum. Nokkur munur fannst á ávís-
unum og lyfjaflakki örvandi lyfja eftir kynjum en hlutfall lyfja-
flakks er eilítið hærra hjá stúlkum en hjá drengjum. Athuga ber
þó að miklu færri stúlkur fá örvandi lyf gegn lyfseðli en drengir,
þannig að prósentutala stúlkna er fljótari að breytast en hjá drengj-
unum. Augljóst er að lyfjaflakk tengist annarri áhættuhegðun eins
og reykingum, áfengisneyslu og annarri vímuefnanotkun, því
jafnvel þó þeir unglingar sem fá uppáskrifuð örvandi lyf virðist
líklegri til að nota vímuefni, eru þeir einstaklingar sem dreifa sín-
um lyfjum í margfalt meiri áhættu. Niðurstöðurnar sýna einnig
að lítil tilfinningaleg tengsl við foreldra hafa sterk tengsl við það
að unglingar dreifi örvandi lyfjum.
Þetta gefur tilefni til áframhaldandi áherslu á að styrkja tengsl
foreldra og barna í æskulýðs- og forvarnarstarfi, sérlega hjá þeim
börnum sem glíma við ADHD. Einnig að foreldrar, forráðamenn,
kennarar og aðrir sem hafa umsjón með börnum á slíkum lyfjum
séu vakandi fyrir þeim möguleika að barni sé ekki treystandi til
að bera sjálft ábyrgð á lyfjunum vegna freistingar um skjótfenginn
gróða, félagslegs þrýstings eða jafnvel þjófnaðar og hótana frá
utanaðkomandi aðilum.
Spurningalistarannsókn sem þessi felur í sér nokkrar augljósar
takmarkanir. Í fyrsta lagi er hætta á því að nemendur svari ekki
sannleikanum samkvæmt. Í einhverjum tilfellum tengist slík
svörun því hvað er talið æskilegt innan ákveðins samfélags og
getur bæði leitt til þess að svarað er á ýkjukenndan hátt en einnig
að dregið sé úr. Sú staðreynd að hér er spurt um ólögmætt athæfi
felur einnig í sér þá hættu að skekkja komi í svörin. Rannsókn-
ir á réttmæti ESPAD-spurningalistans, sem meðal annars hafa
verið gerðar með þátttöku íslenskra unglinga, benda hins vegar
til að líkurnar á svarskekkju hér séu óverulegar og að langflestir
svari eins heiðarlega og þeim er unnt.21 Önnur takmörkun snýr
að fjölda þátttakenda þar sem tiltölulega fámennur hópur dreifir
lyfjun um sínum til annarra og því varasamt að draga alltof afger-
andi ályktanir af niðurstöðunum.
Niðurstöður þessarar könnunar skyldi ekki nota til að gera lítið
úr þeirri hjálp sem örvandi lyf geta veitt börnum sem glíma við
ADHD á þessum aldri. Á sama tíma sýna niðurstöðurnar fram
á mikilvægi þess að vandað sé til verka hvað varðar aðbúnað og
umgjörð slíkar notkunar, til dæmis aðgengi barna að lyfjunum,
sjálfstæði þeirra til að skammta sér sjálf lyfin og notkun reglu-
legra þvagprufa til að sannreyna að barn sé að taka lyfið ef grunur
leikur á lyfjaflakki. Ljóst er að til mikils er að vinna, bæði fyrir
barnið sjálft og þá sem á ólöglegan hátt komast yfir og neyta lyfj-
anna sem um ræðir.
R A N N S Ó K N