Læknablaðið - 01.12.2017, Blaðsíða 52

572 LÆKNAblaðið 2017/103
Stjórn Öldungadeildar
Kristófer Þorleifsson formaður, Jóhannes M.
Gunnarsson ritari, Guðmundur Viggósson
gjaldkeri. Kristrún Benediktsdóttir, Margrét
Georgsdóttir.
Öldungaráð
Bergþóra Ragnarsdóttir, Hörður Alfreðsson,
Magnús B. Einarson, Reynir Þorsteinsson,
Snorri Ingimarsson, Þórarinn E. Sveinsson.
Umsjón síðu
Páll Ásmundsson
Vefsíða: http://innri.lis.is/oldungadeild-li
Ö L D U N G A D E I L D
Páll Ásmundsson
pallas@simnet.is
Í greinarkorni þessu er rýnt svolítið í
fjölgun lækna á Íslandi á 18. og 19. öld,
einkum þó seinni hluta hinnar síðari. Litið
er til dreifingar fæddra læknisefna eftir
landsvæðum og vekur Húnaþing sérstaka
athygli.
Þessar aldir voru um margt erfiðar
Íslendingum. Kuldatímabil það sem nefnt
hefur verið Litla ísöldin er talið hafa staðið
frá 1450 (sumir segja allt frá 1100) til 1900.
Ísland fór ekki varhluta af þessum lofts-
lagsbreytingum og einkenndist tímabilið
hér af tíðum vetrarhörkum. Eldgos voru
einnig tíð á þessu tímabili hér sem víðar
og má nefna Skaftárelda 1783 með Móðu-
harðindum og Öskjugosið 1875. Þau um-
hverfisspjöll er hlutust af hinu síðarnefnda
þrengdu enn svo hag landsmanna að fjöldi
manns yfirgaf landið á síðustu áratugum
19. aldar og leitaði betra lífs, einkum í
Norður-Ameríku. Giskað hefur verið á að
fjöldi „Vesturfara“ hafi verið hátt á sjöunda
þúsund, sem var veruleg blóðtaka. Enn má
nefna hættulega smitsjúkdóma á borð við
mislinga, kíghósta og barnaveiki er gengu
margsinnis um landið og urðu mörgum
að fjörtjóni. Barnadauði var hár og fram
á miðja 19. öld dó nær þriðja hvert barn á
fyrsta ári.
Athyglisvert er því hve fæðingum verð-
andi lækna fjölgaði hratt á Íslandi, einkum
á síðari hluta 19. aldar.
Við upphaf 18. aldar voru lærðir lækn-
ar sárafáir ef nokkrir hér á landi. Fyrsti
menntaði læknirinn sem fæðist hér á
öldinni er Bjarni Pálsson (f. 1719) sem skip-
aður var fyrsti landlæknir á Íslandi árið
1760. Alls fæddust 17 læknar hérlendis á
öldinni og störfuðu 14 þeirra hér á landi.
Sjö þeirra voru bændasynir (rúm 40%) og
stærsti hópurinn kom úr Eyjafjarðarsýslu
(5). Þrír danskir læknar er fæddir voru á
öldinni störfuðu að meira eða minna leyti
hér á landi.
Nokkrir þessara lækna lærðu hjá
sitjandi landlækni en aðrir sigldu og
stunduðu nám við Hafnarháskóla. Þessi
háttur breyttist með tilkomu Læknaskóla
Reykjavíkur 1876 og stofnun læknadeildar
Háskóla Íslands 1911.
Á fyrri helmingi 19. aldar fjölgaði
heldur fæðingum læknisefna á Íslandi
og voru þær 32. Allir störfuðu læknarnir
hér á landi nema fjórir. Enn fremur störf-
uðu fjórir Danir fæddir á tímabilinu um
tíma hér sem læknar. Reykjavík óx fiskur
um hrygg og fæddust þar 6 læknar. Í
Húnavatnssýslu sem mjög kom við sögu
á seinni hluta aldarinnar fæddust þrír
læknar.
Á síðari hluta 19. aldar fjölgaði mjög
fæðingum verðandi lækna og dreifing
þeirra um landið breyttist verulega.
Frá 1851 til 1900 áttu 172 nýfæddir
íslenskir sveinar og þrjár meyjar eftir að
leggja fyrir sig lækningar. Það var meira
en fimmföldun nýfæddra læknisefna frá
fyrri helmingi aldarinnar. Þessir þrír elstu
Fjölgun læknisefna á
Íslandi á 18. og 19. öld
Málverk af Kristínu Ólafsdóttur sem
Félag kvenna í læknastétt, Læknafélag
Íslands, Læknafélag Reykjavíkur og
Félag áhugamanna um sögu læknis-
fræðinnar gáfu Háskóla Íslands 2011,
á aldarafmæli skólans og læknadeildar.
Myndina málaði Guðmundur Karl
Ásbjörnsson árið 2008 eftir ljósmynd
af Kristínu tvítugri.
200
150
100
50
0
175
32
1701-1800 1801-1850 1851-1900
17
Fjöldi fæddra íslenskra
lækna – þrjú tímabil