Morgunblaðið - 18.08.2018, Page 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2018
HEYRNARSTÖ‹INKringlunni • Sími 568 7777 • heyra.is
exton™ heyrnartækin opna nýjar leiðir í samskiptum
g auka lífsgæðin. Komdu í ókeypis heyrnarmælingu
g fáðu heyrnartæki lánuð til reynslu.
Við hjálpum þér
að bæta lífsgæðin
R
o
o
Íslensk tunga, þó fögur sé, ástkær og ylhýr, á því óláni að ófagna,rétt eins og mörg önnur mál, að eiga sér ýmis orð sem í senn eruhörmulega ljót og leiðinleg. Oft hefur á þessum vettvangi veriðvikið að hikorðinu héddna, sem ekki aðeins er ljótasta hikorð
okkar heldur jafnframt ljótasta orð íslenskrar tungu og sennilega ljót-
asta hikorð og orð í heimi. Það setur ákaflega leiðinlegan blæ á mál
fjölmargra þeirra sem láta í sér heyra opinberlega. Mælingar hafa
sýnt að þetta eina ljóta orð verður stundum næstum helmingur alls
sem sumir spyrlar og viðmælendur í fjölmiðlum hafa fram að færa.
Notkunin vill þá einatt verða svo krampakennd að nær lagi væri að
tala um hikkorð en hikorð. Útlendingar sem ekki kunna íslensku
spyrja gjarna í forundran hvað hann þýði þessi grundvallar-
fónemaklasi, þetta lykilorð, sem þeir skynja í máli svo margra Íslend-
inga. Missa svo hökuna al-
veg niður undir nafla við þau
tíðindi að það merki ekki
neitt.
En ekkert tjóar vol og víl.
Baráttan er í fullum gangi á
mörgum vígstöðvum og von-
andi styttist í að undanhald
héddnismans hefjist fyrir alvöru. Málfræðingar vinna til dæmis að því
að útbúa nýjan, fegurri og fjölskrúðugri hikorðalista, talkennarar hafa
lengi fengist við að ná burt sjálfu hikinu og ungur tölvunarfræðingur
er að hanna forrit sem breytir héddna í máli manna í búkhljóð jafn-
harðan í beinni útsendingu. Fælingarmáttur þessa forrits verður von-
andi mikill eftir að það kemst í almennt brúk.
Meðan beðið er eftir öllu þessu eru ekki önnur ráð tiltæk en háð og
flím. Þannig varð til ljóðið um Dúdda héddna sem birtast mun í ljóða-
bók hjáritaðs, Ljóðpundari, sem Forlagið gefur út með haustinu. Takið
sérstaklega eftir því hvernig Dúddi er í þráhyggju sinni látinn hunsa
fornan ljóða- og sagnaarf Íslendinga:
Dúddi héddna
Dúddi héddna hann er fangi kreddna
heldur um þær ræður ótt og títt
segir alltaf héddna, héddna, héddna
og héddna, héddna, gegnum blítt og strítt.
Oft í hópi pilta og stúlkna penna
pískrar Dúddi: Héddna, héddna, héddna.
Eins á meðal beljaka og breddna
baular Dúddi: Héddna, héddna, héddna.
Hann leitar ekki í sjóði sagna og eddna
segir bara héddna, héddna, héddna.
Héddnabaráttan
Tungutak
Þórarinn Eldjárn
thorarinn@eldjarn.net
Við þurfum sem þjóð að marka stefnu í menn-ingarmálum til lengri tíma. Á það hefur alltafskort, þótt margt hafi verið vel gert á þvísviði, eins og sjá má á blómlegu menningar-
lífi, sem hér þrífst. En það þarf ekki síður að marka
heildstæða stefnu í menningarmálum en í efnahags- og
atvinnumálum.
Hverjir eiga að vera meginþættir í slíkri stefnu?
Grundvallarþáttur er að sjálfsögðu varðstaða um ís-
lenzka tungu. Hún hefur oft orðið fyrir mikilli ágjöf á
seinni öldum. Hún var orðin mjög dönskuskotin
snemma á síðustu öld en það tókst að hreinsa hana af
þeim áhrifum. Nú er það enskan, sem sækir mjög á,
og tímabært að hefja gagnsókn gegn áhrifum hennar.
Það er okkur til skammar hvað ensk heiti á fyr-
irtækjum hafa breiðst mikið út hér. Sú smitun er orðin
svo mikil að það hlýtur að koma til álita að setja ein-
hverjar takmarkanir við því. En það er líka hægt að
berjast gegn þessari þróun á annan hátt og þá fyrst og
fremst með því að skapa það andrúm í samfélaginu,
sem venur stofnendur fyrirtækja af þessum ósið.
Að öðru leyti koma áhrif ensk-
unnar fram í því að það er orðið
áberandi útbreitt að fólk „sletti“ eins
og það er kallað. Það er of langt
gengið, þegar fastir starfsmenn Rík-
isútvarpsins „sletta“ í sínu daglega
starfi. Stofnunin ætti að hefjast
handa við að innræta starfsfólki sínu þá virðingu fyrir
eigin máli og stofnuninni sem slíkri að slíkt sé ekki við
hæfi.
Hið sama á auðvitað við um aðra ljósvakamiðla, blöð
og netmiðla. Ábyrgð fjölmiðla er mikil í þessum efnum
og segja má að meðferð íslenzks máls hafi hrakað með
áberandi hætti á þeim vettvangi.
Það skiptir máli í þessu samhengi að kjörnir fulltrú-
ar og forystumenn þjóðarinnar gangi á undan með
góðu fordæmi og geri þetta grundvallarmál, varðveizlu
íslenzkrar tungu, að reglulegu umfjöllunarefni.
Annar þáttur í stefnumörkun í menningarmálum til
lengri tíma er varðveizla menningararfs þjóðarinnar.
Þar hafa fræðimenn unnið mikið og merkilegt starf
fyrr á tíð og ekki sízt á 19. og 20. öld. Raunar er starf
þeirra margra svo merkilegt við rannsóknir og útgáfu
á bókmenntum fyrri tíma og sögu þjóðarinnar í þessu
landi yfirleitt að það er löngu tímabært að sýna þessu
fólki með einhverjum hætti þá virðingu, sem því ber.
En þetta snýzt ekki bara um varðveizlu menningar-
arfs frá fyrri öldum. Menningararfur framtíðarinnar er
að verða til núna og að honum þarf að huga. Það hefur
verið unnið mikið starf við skrásetningu á sögu leik-
listar á Íslandi á síðustu rúmum hundrað árum. Það
sama má segja um bæði bókmenntir og myndlist. En
getur verið að tónlistin hafi orðið út undan?
Það er sjálfsagt mjög breytilegt hvernig haldið hefur
verið utan um verk genginna tónskálda frá síðustu öld.
Í sumum tilvikum hefur það áreiðanlega verið unnið
samvizkusamlega en í öðrum tilvikum síður.
Fyrir nokkrum árum tók hópur æskuvina Atla
Heimis Sveinssonar svo og vina hans úr tónlistarheim-
inum höndum saman um að tryggja skráningu allra
verka hans. Þegar sú vinna hófst kom í ljós, að verk
hans eru meiri að vöxtum en nokkurn hafði grunað.
Skráning slíkra verka er umfangsmikið verkefni. Það
þarf að skrá verkin og upplýsingar um hvenær þau
urðu til. Það þarf líka að halda til haga, hvort þau hafi
verið flutt og þá hvar og hvenær og hverjir hafi staðið
að þeim flutningi.
Drifkrafturinn í þessari vinnu var Sif heitin Sigurð-
ardóttir, eiginkona Atla Heimis, sem nú er látin. Hér
hefur áður verið vikið að því, að Clara Schumann, eig-
inkona þýzka tónskáldsins Roberts Schumanns, hafði
frumkvæði að því undir lok 19. aldar,
að sambærileg skráning færi fram á
verkum þess tónskálds.
Þessi vinna við æviverk Atla
Heimis hefur orðið til þess að leiða
huga minn að því að sambærilega
vinnu þurfi að inna af hendi við verk
annarra íslenzkra tónskálda, í þeim tilvikum, þar sem
það hefur ekki þegar verið gert.
Slík skráning á verkum íslenzkra tónskálda fyrr og
nú ætti að verða einn af helztu þáttum í þeirri stefnu-
mörkun í menningarmálum, sem hér er fjallað um. Og
spurning, hvort ekki væri við hæfi að Alþingi sýndi
viljann í verki á 100 ára afmæli fullveldisins með því að
veita fjármuni til slíks verks.
Að öðru leyti er æskilegt að saga þróunar tónlistar-
lífs á Íslandi á okkar tímum verði tekin saman ekki
síður en leiklistarsagan og myndlistarsagan. Í slíkri
söguritun má ekki gleyma þeim útlendingum, sem
komu við sögu í þeirri uppbyggingu.
En það er líka kominn tími til að huga að fleiri þátt-
um menningarlífsins. Við höfum byggt glæsilegt Þjóð-
leikhús og Borgarleikhús. Við höfum byggt Hörpu. En
nú er kominn tími á að huga að Íslenzku óperunni. Það
er væntanlega flestum orðið ljóst, að hún getur ekki
blómstrað í Hörpu af þeirri einföldu ástæðu að þar er
hún hliðarstarfsemi.
Fyrir nokkrum árum komu fram hugmyndir um
byggingu sérstaks óperuhúss af hæfilegri stærð í
Kópavogi í bæjarstjóratíð Gunnars Birgissonar. Það er
tilefni til að setja þær hugmyndir á dagskrá á ný. Við
eigum vaxandi hóp söngvara sem eru fullfærir um að
standa undir mun víðtækari óperuflutningi en nú er
stundaður hér.
Í nýrri stefnumörkun til framtíðar í menningar-
málum á sérhæft hús fyrir óperuflutning að verða
næsta mál á dagskrá.
Nýtt hús fyrir Íslenzku
óperuna á að verða
næsta verkefni
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ný stefnumörkun
í menningarmálum
Hulda, Unnur BenediktsdóttirBjarklind, kvað 1944, að Ís-
land væri „langt frá heimsins víga-
slóð“. Það var að vísu ekki alls kost-
ar rétt, því að undan ströndum var
þá háð stríð. En Íslendingar hafa í
sakleysi sínu iðulega vanmetið böl
heimsins og veldi mannvonskunnar.
Við Arnór Hannibalsson snæddum
kvöldverð með hinum víðkunna
pólska heimspekingi Leszek Kola-
kowski í apríl 1979, og þá spurði ég
hann, hvort okkar helsti tilvist-
arvandi væri dauði Guðs. Kola-
kowski svaraði að bragði, að vandinn
væri miklu heldur, að djöfullinn væri
dauður í hugum mannanna. Ég rifj-
aði þá upp þjóðsöguna af púkunum
þremur, sem fjandinn sendi til að
spilla mannkyni. Eftir ár sneru þeir
aftur. Einn sagðist hafa kennt
mannkyni að ljúga og annar að stela.
Lét andskotinn sér það vel líka. En
hinn þriðji, sem minnstur þótti fyrir
sér, sagðist hafa kennt öllum heldri
mönnum að trúa því, að djöfullinn
væri ekki til. Þetta verk þótti yf-
irmanni hans best.
Nú eru liðin fimmtíu ár, frá því að
Kremlverjar sendu her inn í Tékkó-
slóvakíu til að berja niður umbótatil-
raunir. Því hefðu heldri menn ís-
lenskir ekki trúað í sakleysi sínu.
Röskri viku fyrir innrásina, 15.
ágúst 1968, birtu þeir í vikublaðinu
Frjálsri þjóð nafnlausa skopstæl-
ingu á skrifum Matthíasar Johann-
essens, skálds og ritstjóra Morg-
unblaðsins. „Skyldu Rússar vera
komnir inn í Tékkóslóvakíu? Áreið-
anlega. Þessi níðingar, djöflar. Ég
veit, að þeir ráðast inn í Tékkóslóv-
akíu, eins og ég finn blóðið streyma
eftir æðum mér. Évtúsénkó, Évtú-
sénkó, Tarsis. Ég verð að muna að
hlusta á fréttirnar.“ Og aftur: „Ég
veit, að þeir ráðast inn í Tékkóslóv-
akíu og kremja landið fagra undir
járnhælum sínum. Kafka, Kafka,
mikið varstu heppinn að vera búinn
að deyja. Til að lifa. Ef þeir ráðast
ekki inn í Tékkóslóvakíu í dag, gera
þeir það á morgun.“
Hlátrasköllin voru vart þögnuð á
ritstjórnarskrifstofu Frjálsrar þjóð-
ar, þegar rússneskir skriðdrekar
sigu inn fyrir landamæri Tékkóslóv-
akíu. Það fer ósjaldan illa, þegar
menn reyna að gera lítið úr böli
heimsins og veldi mannvonskunnar.
Og sá tími er liðinn, að Ísland sé
langt frá heimsins vígaslóð.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hlátrasköllin
voru vart þögnuð