Skírnir - 01.09.2010, Blaðsíða 227

483„frelsið er spurn“
Alla vega er einatt greint milli viljafrelsis og samfélagslegs frelsis;
alræðisríki sviptir menn samfélagsfrelsi hvort sem viljinn er frjáls eða
ófrjáls. Vel má vera að sérhver athöfn okkar, hugsun og kennd séu
algerlega ákvarðaðar af járnhörðum lögmálum. Kannski erum við
bara afurð erfða og umhverfis og höfum ekki frjálsan vilja, erum eins
og strengbrúður. En við munum sjá að málið er ekki svona einfalt.
Hyggjum nú að samfélagsfrelsinu, lítum á tvær mismunandi
skilgreiningar á frelsishugtakinu (ég mun héðan í frá nota orðið
„frelsi“ í merkingunni „samfélagsfrelsi“). Þær eru ættaðar úr smiðju
breska heimspekingsins Isaiah Berlins. Hann greindi á milli nei -
kvæðs og jákvæðs frelsis, þó án þess að dæma um siðferðisgildi
þeirra. Hann er hvorki neikvæður í garð neikvæðs frelsis né já -
kvæður í garð jákvæðs frelsis, fremur hið gagnstæða. „Jákvætt
frelsi“ er „frelsi til að framkvæma“. Það kallast líka „getufrelsi“, það
að hafa mátt til framkvæmda, vera sjálfráður, njóta einhvers konar
viljafrelsis. Þannig skarast hugtökin um vilja- og samfélagsfrelsi
samkvæmt þessari skilgreiningu. „Neikvætt frelsi“ er einfaldlega
„það að vera laus við óumbeðin afskipti annarra“, frelsi er ekkert
annað en fjarvera þvingana, frelsi frá einhverju. Með því móti er
ekki sagt að menn séu frjálsir undan náttúruöflunum heldur eru þeir
frjálsir í þeim skilningi að annað fólk beiti þá ekki þvingunum.
Fylgjendur kenningarinnar um neikvætt frelsi segja að við séum
frjáls þá og því aðeins að aðrir hindri okkur ekki í að gera það sem
okkur sýnist, svo fremi við skerðum ekki frelsi annarra. Við getum
verið frjáls þótt við eigum engra kosta völ, þótt okkur sé máttar
vant. Frelsi er fólgið í því að fá að vera í friði, vilji menn það á annað
borð, því meira svigrúm sem menn hafa því frjálsari eru þeir (Berlin
1994: 157–168, 1997: 191–242).5
Athugið að samkvæmt þessari skilgreiningu geta menn verið
frjálsir þótt þeir hafi ekkert viljafrelsi. Aðalmálið er að annað fólk
hindri þá ekki í að ná markmiðum sínum jafnvel þótt markmiðin
kunni að vera sköpunarverk erfða og umhverfis. Samkvæmt hug-
myndinni um neikvætt frelsi skarast hugtökin um vilja- og félags-
frelsi ekki.
skírnir
5 Meðal merkustu fylgjenda neikvæðs frelsis má nefna John Stuart Mill (sjá Mill 1989).
Skírnir haust 2010_Layout 1 27.10.2010 18:03 Page 483