Morgunblaðið - 29.11.2018, Qupperneq 47

Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 29. NÓVEMBER 2018
Jólabækurnar
Orðið plast kemur
úr ensku og er mynd-
að af lýsingarorðinu
plastic sem þýðir
formanlegt eða mjúkt
og er sem nafnorð í
fleirtölu plastics um
allt plast. Frá byrjun
plastiðnaðarins hefur
þeim efnum sem kall-
ast plast fjölgað mjög
og telst sérhvert efni
sem má flokka í einhvern þriggja
aðalflokka fjölliða: 1. Náttúruleg
efni. 2. Breytt náttúruleg efni eða
hálfefnasmíðuð efni. 3. Algerlega
efnasmíðuð (manngerð) verk-
smiðjuefni. Við rekumst því all-
staðar á risastórar fjölliður sem
sameindir eða efni, í fötum okkar og
matnum sem er að stórum hluta
fjölliður og svo lífefnastarfsemin
sem er að miklu leyti efnahvörf fjöl-
liða. Þá eru mörg mikilvæg efni, líf-
ræn eða ólífræn, náttúruleg eða
manngerð, fjölliður. Þá má ekki
gleyma að næstum allt gúmmí,
trefjaefni, plast og límefni eru fjöl-
liður.
Efnafræðilega eru fjölliður (fjöldi
raðtengdra einliða) nokkurra ein-
faldra einliða (litlar sameindir) og
mynda risastórar sameindir. Danir
skilgreindu 1953 fjölliður í ofan-
nefnda þrjá flokka. Í flokki eitt eru
þekkt efni eins og náttúrulegt
gúmmí og beðmi (sellulósi) auk ull-
ar, baðmullar, silkis, trjáviðar og
leðurs. Af lífefnum eru prótínin, líf-
hvatarnir, mjölvi og glýkógen auk
kjarnasýra líka fjölliður. Í flokki 2
eru t.d. sellófan, sellulósa-plast og
kaseín (prótín mjólkur) -plast o.fl.
auk glers, postulíns og pappírs. En
það er þriðji flokkurinn eða plast
hvarfað með tengingu fjölda einliða
efnafræðilegra, efni sem kemur í
stað trjáviðar og málma og sem
veldur vaxandi umhverfisvand-
málum og er stórhættulegt lífríkinu,
einkum í sjó til lengri tíma litið.
Árið 1913 voru framleidd af plasti
í flokki þrjú í öllum heiminum
50.000 t, 1933 eru þetta 115.000 t,
1950 1,5 milljón tonn, 1960 um 6
milljón tonn og árið
2017 er þetta ekki und-
ir 100 milljón tonna
eða 13 kg á hvern íbúa
jarðar. Aðalhráefnin
koma úr jarðolíu og
flest því lífræn.
Efnafræðilega er hið
iðnaðarlega gerða
plastefni ekki hreint
efni heldur er það lík-
ust spaghettihrúgu
sem lokar af óbundnar
einliður, mýkingarefni
og önnur aðskotaefni
til að bæta eiginleika plastsins. En
plast er líka flokkað eftir notkun:
frauðplast, rafeinangrandi, umbúð-
ir, steypt eða formað, plötur og
filmur, fjaðrandi, límefni, fylliefni í
málningu, litarefni og blek, trefjar
og garnþræðir. Þá er það mismun-
andi hitaþolið en flest hart plast má
bræða og endurnýta. En eftir gerð
hefur plast líka fengið eigin nöfn:
Þanið pólýstýren (EPS) er notað í
frauðplast, Mylar (PET) til pökk-
unar matvæla, nylon í kvensokka
o.fl., acríltrefjar t.d. í eftirlíkingu á
kasmírull, polýetýlen (PE) í inn-
kaupapoka og pökkun matvæla,
plexigler í stað glers og er í þotu-
glugga og gerviaugnasteina, teflon
hrindir frá sér fitu og vatni á heilsu-
pönnum og svo er það vínyl eða
PVC sem er einna mest notað. Ef
bruni verður inni í flugvél er þar
mikið PVC sem getur brunnið og
myndast þá saltsýra sem skemmir
lungun. Þá er eina ráðið að skríða
eftir gólfinu. Lyktin í nýjum bílum
er líka frá tilsetningarefnum í plasti
og sannar að efni berast frá plasti.
Svo eru hættuleg plastefni eins og
epoxý sem er m.a. notað í tannfyll-
ingar og hert með UV-ljósi og þá
hið einangrandi pólýúretan o.fl. Það
var uppfinningamaðurinn og verk-
smiðjustjórinn í plast- og röraverk-
smiðjunni á Reykjalundi, Jón
Þórðarson, sem þróaði aðferð til að
framleiða plastfilmu samfellt og er
það ferli notað við gerð m.a. plast-
poka. Jón hafði því miður ekki bol-
magn til að vernda einkaleyfi sín
fyrir stóru plastframleiðendunum
sem nýttu sér uppfinninguna.
Umhverfisvandamálin eru að
manngert plast útleysir litlum sam-
eindum út í umhverfið. Þetta geta
verið einliður þess sjálfs sem ekki
bundust í framleiðslunni, tilsett ým-
is efni eins og mýkingarefni, þung-
málmar, efni sem ver gegn UV-
geislunarniðurbroti, litarefni og efni
til að varna bruna o.fl. Þessi efni
fara smám saman út í umhverfið
vegna smæðar sinnar ef vatn eða
loft er í snertingu við plastið. Og
enda svo að lokum í vötnum og sjó.
Hart plast er minnst mengað að
þessu leyti en lint mest. Margar
einliður eru krabbameinsvaldandi
eins og t.d. vínýlklóríð, formaldehýð
og stýren. Vandasamt er að brenna
plasti vegna myndunar á eiturefn-
inu díoxín. Plast brotnar hægt niður
í náttúrunni og enn hægar í þéttum
sorphaugum. Þá er það helst UV-
ljós sem hraðar niðurbroti plasts.
Allur plastúrgangur er hættu-
legur dýralífi. Bæði fuglar og sjáv-
ardýr éta plast sem þau halda að sé
matur og stífla með því melting-
arveginn. Þá er bæði vatna- og sjáv-
ardýrum hætt við mengun útleystra
efna úr plastinu sem m.a. hafa áhrif
á hormóna þeirra. Teflon er t.d.
mjög skeinuhætt vatnafiskum. Þessi
útleystu efni hafa líka áhrif á mann-
skepnuna, mest á börn. Þá molast
plastefnið niður í smáagnir (minni
fjölliður) sem enda í fæðunni eða
drykkjarvatninu og geta hlaðist upp
í vefjum dýra. Það er því ljóst að
koma verður sem mest í veg fyrir
skaðleg áhrif plastefna svo áhrifin
verði ekki óafturkræf til lengri tíma
litið! Auðveldast er að gera þetta
með því að fara meira yfir í flokk 2.
og nota sem mest kartöflumjöl,
soja- og mjólkurprótín sem öll
brotna hraðar niður í náttúrunni.
Hvað er plast?
Eftir Pálma
Stefánsson »Enn einn ógnvaldur
tækninnar er hin
mikla plastnotkun og
skeytingarleysi um
áhrif þess á lífríkið sem
ekki er séð fyrir end-
ann á.
Ólafur Stephensen
Höfundur er efnafræðingur.
Í umræðunni um
öldrunarmál hættir
fjölmiðlum til að fjalla
einna helst um veik-
leika aldraðra. Þörf
fyrir umönnun og
hjúkrun, fátækt eldri
borgara, hversu marg-
ir aldraðir komast ekki
til læknis eða geta
ekki keypt sér nauð-
synleg lyf og svo fram-
vegis. Nú er ég síður
en svo að gera lítið úr fram-
angreindum málum, það vantar svo
sannarlega fleiri hjúkrunarrými og
of margir aldraðir hafa því miður
ekki efni á nauðsynlegri heilbrigðis-
þjónustu. Engu að síður er allt of
lítið fjallað um alla þá fjölmörgu
styrkleika sem aldraðir búa yfir.
Þetta ágæta fólk hefur lifað lengi,
lært margt og býr yfir margs konar
dýrmætri reynslu sem við sem
yngri erum mættum taka okkur til
fyrirmyndar. Nú þegar ég sjálfur er
að komast á efri ár, svona áleiðis í
það minnsta, finn ég hversu dýr-
mæt lífsreynslan er. Og samt á ég
vonandi slatta af árum eftir. Hvað
má þá segja um þá sem eru komnir
á áttræðis-, níræðis og tíræðis-
aldurinn. Þetta fólk er hokið af lífs-
reynslu, þekkir alvöru kreppur og
jafnvel styrjaldir á eigin skinni. Við
eigum að notfæra okkur reynslu og
þekkingu þessara mögnuðu ein-
staklinga.
Einstaka sinnum eru viðtöl við
einhverja þá eldri sem
hefur vegnað vel í líf-
inu, en allt of sjaldan.
Og við getum einnig í
daglegu lífi „notfært“
okkur allan þann
mannauð sem býr í
þeim sem eldri eru.
Amma og afi, eða
langamma og langafi
geta hjálpað til við
heimalestur, og gera
þau auðvitað í mörgum
tilvikum, og annað
heimanám, litið eftir
barnabörnum og
barnabarnabörnum og svo fram-
vegis. Einnig miðlað þekkingu sinni
og reynslu til okkar sem yngri er-
um.
Við erum að ég held of mörg föst
í tækni nútímans. Í snjallsímanum,
eins furðulegt og það nafn nú er,
finnst ekkert snjallt við hann, og
flakkandi um á veraldarvefnum í
leit að einhverju sem við vitum
sennilega ekki einu sinni hvað það
er sem við leitum. Við bara leitum.
Vöfrum held ég að íslenska nafnið
sé.
Njótum þess að eiga samskipti
við þá sem eldri eru. Lærum af
þeim og nýtum okkur styrkleika
þeirra og hættum að einblína á
veikleika þeirra.
Styrkleikar í stað veikleika
Eftir Gísla Pál
Pálsson » Þetta ágæta fólk hef-
ur lifað lengi, lært
margt og býr yfir margs
konar dýrmætri reynslu
sem við sem yngri erum
mættum taka okkur til
fyrirmyndar.
Gísli Páll
Pálsson
Höfundur er forstjóri
öldrunarheimila.
gisli@grund.is
ÞÚ FINNUR ALLT Á FINNA.IS
VEISTU
UM GÓÐAN
RAFVIRKJA?