Náttúrufræðingurinn - 2018, Qupperneq 26

Náttúrufræðingurinn
106
3. mynd. Arðsemisgapið í augum Smiths. – The rent gap as formulated by Smith.25
Ný virkjun sem leiðir af sér mann-
gerðara landslag auk vegaframkvæmda
breytir aðdráttarafli áfangastaðarins og
höfðar þar af leiðandi til breytts hóps
ferðamanna. Oft er talað um „massa-
túrista“ eða hópa fólks sem koma bara
til að segjast hafa komið, í stað þeirra
ævintýragjörnu sem fyrstir „uppgötv-
uðu“ staðinn. Áfangastaðurinn færist
fram um þrep í lífsferlinum (2. mynd).
Hvar þetta gerist er meðal annars háð
ákvörðunum um hvar skuli virkjað og
hvar ekki, en slíkar ákvarðanir eru að
hluta til pólitískar, þ.e. teknar á Alþingi
og í sveitarstjórnum. Áfangastaðinn
ber þannig að skoða sem birtingar-
mynd tengsla, milli þeirra sem hafa
ákvörðunarvald eða aðgengi að ákvarð-
anatöku stjórnmálamanna. Þar togast á
ólík sjónarmið sem móta staðinn og legu
hans á Íslandi og sem ákveðinn áfanga-
stað á ferðakorti landsins.8 Að gera
stað að áfangastað ferðamanna, þ.e. að
skapa „ferðavöru“, felur óhjákvæmilega
einnig í sér „virkjun“ ákveðinna ferla í
samskiptum fólks í millum, sem í tilfelli
ferðaþjónustunnar stýrast af fjárhags-
legum hagsmunum.
Þessir hagsmunir kunna að birtast
okkur sem þróun byggðar, uppbygging
atvinnulífs eða sem leið til að skjóta
fjölbreyttari stoðum undir byggð sem
stendur höllum fæti.19 Þegar öllu er á
botninn hvolft þarf þó að ramma inn
áfangastaðinn og skapa honum ímynd
vöru sem hægt er að miðla og selja.
Samgöngur leika lykilhlutverk við að
ramma áfangastaði inn. Áfangastaður-
inn Ísland er til að mynda jafnan
rammaður inn með áfangastöðum á
hringveginum og þannig „ber“ ferða-
mönnum að ljúka við „hringinn“ eins og
lýst er í ýmsum ferðahandbókum.
Þegar landið og áfangastaðir þess
eru skilgreindir sem viðfang ferðaþjón-
ustu verður upplifun af stað (viðkomu-
stöðum) að neyslu, sem líkt og hver
önnur neysla byggist á vöruvæðingu (e.
commodification). Þessi neysla verður
hluti af hringrásum hagkerfisins, og í
tilfelli ferðaþjónustu skapar hún hvata
til ferðalaga til landsins og áfangastaða
innan þess.20 Í næsta hluta verður rýnt
nánar í sköpun ferðavöru, sem í sam-
spili við aðgengi kveikir hvata til að
heimsækja staði.
Vöruvæðing jaðars og víðerna
Hugmyndir fólks um Ísland hafa
tekið breytingum í aldanna rás.21,22,23
Ímyndir norðursins, jaðarsins og hins
framandi hafa kerfisbundið verið nýttar
í íslenskri ferðaþjónustu til að skapa
virði.24 Þessi vöruvæðing okkar daglega
lífs, sem er gestunum framandi, gengur
hvað lengst í því að gera umhverfið sjálft
að neysluvöru eða stað þar sem neysla
getur farið fram án þess að fólk finni
fyrir því að það skeri sig úr á nokkurn
hátt við iðju sína. Umhverfi neyslunnar,
sá staður sem hún fer fram í, rennur því
saman við vöruvæðinguna. Neyslan og
hegðun fólks sem neytenda verður við-
mið (e. norm). Debord áréttaði í þessum
efnum á kaldhæðnislegum nótum að
það sem birtist okkur sé gott og að allt
gott birtist.20
Bætt aðgengi sviptir áfangastað sér-
stöðu sinni, eða því sem Debord kallar
„raunveruleika rýmisins“. Það styttir
ferðatíma og dregur úr firðarfallinu.
Þannig verður áfangastaðurinn að val-
kosti fyrir fleira fólk en áður, fólk með
annars konar væntingar eða hvata til
ferðar en hinir upphaflegu ferðamenn;
firðarfallið minnkar og mikilvægi ein-
beitts vilja til að komast á áfangastaðinn
minnkar að sama skapi. Ef þetta er sett
í samhengi við umræðuna hér að ofan
um lífsferil áfangastaða má segja að með
þroska sínum verði áfangastaðurinn,
með öllum sínum sérstöku eiginleikum,
að vöru með skiptagildi (e. exchange
value) á markaði ferðaþjónustu, sem í
tilfelli Íslands er alþjóðlegur markaður.
Áfangastaðurinn sem vara lagar stað-
inn að skilgreindum væntingum ferða-
manna á tilteknum mörkuðum.
Með slíku virðismati staðar skapast
það sem í borgarlandfræði hefur verið
kallað arðsemisgap (e. rent gap). Neil
Smith25 lýsir því þannig að ráðandi öfl
og fjárfestar láti svæði í miðborgum
vísvitandi drabbast niður og haldi fjár-
magni frá þeim til að skapa sér vaxandi
svigrúm til arðs þegar loks er ráðist
í uppbyggingu. Þessi uppbygging er
kölluð öðlun (e. gentrification) þar sem
í henni felst að þeir sem búa á hinum
niðurníddu svæðum eru jafnan tekju-
lágir og jaðarsettir hópar, en þegar upp-
bygging hefst er þeim bolað burt og við
taka hinir tekjuhærri og þeir sem hærra
sitja í samfélagsstiganum (e. gentry).
Á 3. mynd má sjá arðsemisgapið eins
og það er skýrt í samhengi við borgir
og borgarskipulag.
Smith byggir hugmyndir sínar á
landfræði Henris Lefebvres, sem lýsir
í bók sinni Borgarbyltingunni (e. The
Urban Revolution)26 hvernig fasteign
er orðin kjarni þess að skapa arð og
allt þurfi því að fasteignavæða. Líkt
og lýst var hér í inngangi er búið að
hnattvæða þessa sýn þannig að það er
ekki einungis eignarhald bygginga sem
flæðir hindrunarlaust um allt, heldur
líka fólk, og raunar allt sem getur öðlast