Morgunblaðið - 05.01.2019, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. JANÚAR 2019
Ballið búið Enginn kuldi eða frost er í kortunum, svo skautasvellið við Ingólfstorg var tekið niður í gær.
Eggert
Nú er rúmt ár liðið frá því
söfnunarátakinu „Gefum jóla-
ljósunum lengra líf“ var ýtt úr
vör, en það var eitt fyrsta
verk Guðmundar Inga Guð-
brandssonar umhverfis-
ráðherra. Lagt var upp með
að safna álinu úr sprittkert-
unum, sem lýsa upp myrkasta
skammdegið hér á Norður-
hjaranum, og vekja almenn-
ing um leið til umhugsunar
um möguleikana sem felast í endurvinnslu
þess áls sem til fellur á heimilum, enda er
álið þeim kosti gætt að það má endurvinna
aftur og aftur, án þess það tapi uppruna-
legum eiginleikum sínum.
Skemmst er frá því að segja að undir-
tektir almennings voru frábærar og söfn-
uðust hundruð þúsunda sprittkerta. Úr
varð að söfnun áls í sprittkertum er orðin
varanlegur kostur í endurvinnsluflóru
landsmanna, en því má m.a. skila á stöðvar
Sorpu og Endurvinnslunnar, í dósagáma
Grænna skáta og í tunnur Gámaþjónust-
unnar og Íslenska gámafélagsins. Enn höf-
um við því kost á að gefa jólaljósunum
lengra líf. Frumkvæðið að átakinu kom frá
Samáli, en það voru öflug fyrirtæki og sam-
tök sem gerðu það að veruleika, Alur ál-
vinnsla, Endurvinnslan, Fura, Gámaþjón-
ustan, Grænir skátar, Hringrás, Íslenska
gámafélagið, Málmsteypan Hella, Plast-
iðjan Bjarg, Samtök iðnaðarins og Sorpa.
Til þess að efniviðurinn eignaðist fram-
haldslíf þótti kjörið að fá hönnuði til þess að
bregða á leik. Valdir voru hönnuðir með
ólíkan bakgrunn; hönnuðir með yfirgrips-
mikla reynslu, en einnig ungir og upprenn-
andi hönnuðir með nýjar nálganir. Verk-
efnið var unnið í nánu samstarfi við
Málmsteypuna Hellu, sem hefur frá upp-
hafi endurunnið ál í sinni framleiðslu og
einbeita hönnuðir sér að
framleiðslumöguleikum
þeirra. Áhersla var lögð á
nytjahluti fyrir íslenskan
veruleika og innblástur sótt-
ur í daglegt líf.
Það var Alur álvinnsla
sem endurvann álið í spritt-
kertunum, en þar eru til
skoðunar leiðir til frekari
endurvinnslu áls á Íslandi,
og munirnir voru svo fram-
leiddir hjá Málmsteypunni
Hellu. Afraksturinn var til
sýnis á afmælisopnun Hönnunarmars í
Hafnarhúsinu, en þar sýndu Ingibjörg
Hanna, Olga Ósk Ellertsdóttir, Sigga
Heimis og Studio Portland. Það var einkar
ánægjulegt að stóllinn Kollhrif, sem Sölvi
Kristjánsson hjá Studio Portland hannaði,
var valinn úr fjölda tilnefninga sem dæmi
um vel heppnaðan sjálfbæran stól á lofts-
lagsráðstefnuna í Póllandi í síðasta mán-
uði.
Það finna allir bylgjuhreyfinguna í sam-
félaginu, fólk vill leggja sitt af mörkum til
að draga úr sóun, flokka og skila til endur-
vinnslu. Söfnunarátak sprittkerta er gott
dæmi um ávinninginn af þeirri hringrás,
þar sem margir standa saman að því að
koma góðu til leiðar.
Eftir Pétur
Blöndal
» Það finna allir bylgju-
hreyfinguna í samfélag-
inu, fólk vill leggja sitt af
mörkum til að draga úr só-
un, flokka og skila til end-
urvinnslu.
Pétur Blöndal
Höfundur er framkvæmdastjóri Samáls,
samtaka álframleiðenda.
pebl@samal.is
Gefum jóla-
ljósunum lengra líf
Í ættar- og ætt-
bálkasamfélögum fyrri
tíma var lífsnauðsyn-
legt að tilheyra stærri
heild. Félagsheild fjöl-
skyldu, ættar, sveitar
eða héraðs veitti
mönnum styrk og
stuðning gagnvart að-
steðjandi ógnum. Á
móti urðu meðlimir
slíks samfélags að
undirgangast fjölþættar skuldbind-
ingar um hollustu og fórnir. Úr
mannkynssögunni þekkjum við mý-
mörg dæmi um þær kröfur sem
þessi samfélagsgerð lagði á einstak-
lingana, svo sem að tala einni röddu
út á við, auk samræmdrar háttsemi
jafnvel í smæstu atriðum.
Í þessu ljósi blasir við hve merk-
um áfanga var náð þegar vestræn
lög gerðu einstaklinginn að grunn-
einingu samfélagsins. Að baki bjó
viðurkenning á því að maðurinn
væri gæddur frjálsum vilja og bæri
ábyrgð í samræmi við það. Með
þessu var reisn hvers einasta manns
viðurkennd án tillits til ættar og
uppruna.
Til að skilja betur hvílíkt tíma-
mótaskref þetta var má minna á að í
stéttskiptum samfélögum fyrri alda
giltu iðulega ólíkar reglur um menn
eftir því hvaða stétt þeir tilheyrðu.
Þannig leyfðist yfirstéttarfólki ým-
islegt sem lágstéttinni var refsað
fyrir. Brot gegn höfðingjum vörðuðu
þyngri refsingu en ef vinnufólk átti í
hlut. Úr íslenskri réttarsögu eru til
þekkt dæmi um þetta sem birta al-
varlegasta ágalla réttarkerfis sem
gerir slíkan mannamun, þ.e. að þar
eru menn ekki jafnir fyrir lögunum.
Í stað almennra reglna eins og við
nú þekkjum var leyst úr málum á at-
viksbundnum grunni. Samhliða því
að viðurkenna „full-
veldi“ hvers einasta
manns voru almennar
reglur leiddar fram,
reglur sem allir þurftu
að lúta. Þar með varð
til vísir að nútímarétt-
arríki, þar sem stjórn-
að er með lögum en
ekki geðþótta. Til að
standa undir nafni
þurfa lög réttarríkis að
vera nægjanlega al-
menn, skýr og án mót-
sagna, opinberlega
birt, framvirk (en ekki afturvirk).
Fleiri atriði mætti nefna sem lág-
marksforsendur þess að lög geti
gegnt því hlutverki sínu að tryggja
öryggi, frið, sanngirni og fyrirsjáan-
leika.
Réttlætisgyðjan er myndræn lýs-
ing réttlætisins eins og það hefur
þróast í vestrænni lagahefð. Rétt-
lætisgyðjan er auðvitað ekki raun-
veruleg persóna, aðeins táknmynd
hinna æðstu hugsjóna um réttlætið.
Þannig heldur hún ekki aðeins á
vogarskálum þar sem röksemdir eru
vegnar og metnar, heldur einnig á
sverði réttlætisins sem hún beitir til
að höggva á hnúta. Gyðjan stendur
einnig oft með annan fótinn á lögbók
til marks um það að hún dæmi ekki
af geðþótta heldur á grunni laga og
sannleika. Þá stendur hún jafnan of-
an á höfði höggorms, til að minna á
að dómar hennar skuli vera óspilltir.
Síðast en ekki síst er gyðja réttlæt-
isins svipt sýn til að undirstrika að
réttlætið er blint og gerir ekki
mannamun. Allir skulu sitja við
sama borð þegar réttlætinu er út-
deilt, allir fá áheyrn, allir fá sama
tækifæri til að koma sjónarmiðum
sínum á framfæri, jafnt háir sem
lágir, án tillits til stéttar, stöðu, ald-
urs, kyns eða einkenna sem á öðrum
vettvangi eru notuð til að draga
menn í dilka og aðgreina hvern frá
öðrum. Ég skrifa þetta til að minna
á að þessum viðmiðum er að sjálf-
sögðu ætlað að gilda víðar en fyrir
dómi.
Ríkar sögulegar ástæður
eru fyrir því að réttlætið
á að vera blint
Mörg samfélög fyrri alda og jafn-
vel enn í dag gera lagalegan grein-
armun á fólki eftir stétt, stöðu, útliti
og uppruna. Varhugaverð dæmi úr
okkar eigin heimshluta sýna því
miður að enn er stutt í slíka „ætt-
bálkahugsun“ meðal manna sem þó
búa við þau forréttindi sem vestræn
lýðræðis- og stjórnskipunarhefð
veitir að forminu til.
Það hefur kostað mikla fyrirhöfn,
fórnir og tíma að koma réttarríki á
fót, þar sem allur vafi er túlkaður
sökunaut í vil, þar sem sá sem ber
annan mann sökum eða setur fram
staðhæfingar ber sönnunarbyrði
fyrir fullyrðingum sínum. Erfða-
einkenni þess sem ber fram ásak-
anir á hendur öðrum breyta engu í
þessu samhengi, ekki fremur en að
erfðaeinkenni sakaðs manns eigi að
hafa áhrif réttarstöðu hans.
Á fyrri öldum voru forfeður og
formæður okkar allra vafalaust beitt
ýmiss konar órétti. Jafnvel þótt
menn telji sig geta reiknað út á
hverja hafi sérstaklega verið hallað í
aldanna rás verður ekki bætt fyrir
það með þvi að beita núlifandi fólk,
sem uppfyllir viðmið um tiltekið útlit
eða kynferði, sams konar órétti í
þágu þeirra sem hafa önnur erfða-
einkenni. Ný lögbrot verða ekki
réttlætt með vísan til gamals órétt-
lætis.
Ógn skrílræðis er
aldrei langt undan
Kjósendur, með aðstoð fjölmiðla,
þurfa að vara sig á lýðskrumurum
sem slá um sig með því að stilla sér
upp sem málsvörum tiltekins „hóps“
sem eigi í stríði við annan „hóp“.
Skrum þarf að afhjúpa og það er
sjaldnast erfitt. Ein leiðin er að
skipta merkimiðum „stríðandi fylk-
inga“ út fyrir „hvíta“ og „svarta“ eða
„Þjóðverja“ og „Gyðinga“. Í þessu
ljósi er t.d. uggvænlegt að dósent í
alþjóðasamskiptum við Háskóla Ís-
lands treysti sér til að fullyrða, á
málþingi um kvenfyrirlitningu,
þöggun og tvískinnung í íslenskri
stjórnmálaorðræðu, að orðræða
nokkurra þingmanna á vínveitinga-
húsi sé dæmi um „helstríð og dauða-
teygjur feðraveldisins“. Allur al-
menningur þarf að vera á varðbergi
gagnvart slíkum vafasömum stað-
hæfingum, auk þess sem fjölmiðlum
ber að rækja hlutverk sitt með
gagnrýnum spurningum og áskor-
unum um gildar rökleiðslur.
Áminningin er þessi: Ein megin-
undirstaða réttarríkisins er sú að
menn beri sjálfir ábyrgð á orðum
sínum og gjörðum. Hin hliðin á þess-
um sama peningi er að enginn skuli
vera dæmdur fyrir orð eða athafnir
annarra. Þótt þessi meginregla sé
ekki án undantekninga frekar en
aðrar meginreglur hafa menn af bit-
urri reynslu horfið frá því að refsa
einum fyrir athafnir annars. Sagan
geymir mörg víti til að varast í þess-
um efnum, þar sem ættir, trúar-
hópar og jafnvel heilu þjóðirnar hafa
sætt útskúfun og ofsóknum vegna
verka eins meðlims „hópsins“. Til að
aftra því að slíkt endurtaki sig og til
að halda aftur af þeirri ríku ætt-
bálkahugsun sem áður var nefnd
hafa blaðamannafélög beggja vegna
Atlantsála skuldbundið sig með siða-
reglum til að sneiða hjá notkun
hvers kyns staðalímynda (e. stereo-
typing) í umfjöllun sinni. Dæmin
sanna að óprúttnir menn nota „ster-
íótýpur“ í þeim tilgangi að valda
skammhlaupi í rökhugsun og jafnvel
til að ýta undir fordóma í nafni for-
dómaleysis.
Allt ofangreint kom mér í hug
þegar ég horfði á áramótaskaup
RÚV 31. desember sl. Hefur barátta
margskonar hópa fyrir viður-
kenningu og réttindum leitt af sér
þá stöðu að við sjáum nú aðeins tré
en engan skóg? Höfum við m.ö.o.
misst sjónar á því meginmarkmiði
laganna að tryggja jafnræði allra
fyrir lögunum? Hefur áhersla á sér-
stöðu og sérréttindi leitt til þess að
mannréttindin eru að snúast upp í
andhverfu sína, þ.e. stuðla að
ófrjálslyndi í stað frjálslyndis, að
reiði í stað jafnaðargeðs, að dóm-
hörku í stað mildi, að fordómum í
stað umburðarlyndis? Má sem sagt
skrumskæla tiltekna hópa með notk-
un staðalímynda sem ekki má nota
um aðra? Leyfist dagskrárgerðar-
mönnum RÚV að nota steríótýpur
til að færa ávirðingar tiltekinna
manna yfir á alla kollega þeirra? Er
það í lagi út frá skyldum fjölmiðla og
getur það talist fyndið – eða bara
mjög ósmekklegt? Er ekkert at-
hugavert við að ríkisfjölmiðill, sem
fjármagnaður er af öllum almenn-
ingi, sé nýttur til slíkrar sakbend-
ingar? Hér er mikið í húfi. Ef menn
vilja hverfa frá því að bera fyrst og
fremst ábyrgð á eigin yfirsjónum –
og taka þess í stað upp forn viðmið
um víðtækari ábyrgð ætta eða hópa
– mega þeir gjarnan vita að slíkt
skref er ekkert grín, heldur mesta
alvörumál.
Eftir Arnar Þór
Jónsson » Vilji menn taka upp
forn viðmið um víð-
tæka ábyrgð hópa á
„þeirra fólki“ er það
ekkert grín, heldur al-
vörumál.
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Má bjóða þér að bera ábyrgð á orðum annarra?