Morgunblaðið - 02.02.2019, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2019
Allt breytist. Í spennusögu í tímaritinu Fálkanum árið 1953stóð: „Hann tók langan drátt úr vindlingnum.“Og nú stefnir í að sagt verði: „Mörg verða af aurum apar“og: „Manneskja er manneskju gaman“. Karlkynið er í varn-
arstöðu.
Á sveitasíma sást þessi athugsemd þann 1. desember síðastliðinn:
Allt var sagt – og allt er breytt,
„einatt skrýtnar sögur“.
Seinni hluti vísunnar var úr annarri átt og tengdist ársafmæli núver-
andi ríkisstjórnar:
Ríkt hefur Katrín árið eitt
– ætli þau verði fjögur?
Það má hressa upp á kennslu með ýmsu móti, t.d. með því að grípa til
gömlu góðu ferskeytlunnar.
Kennari vildi festa „tvítöl-
una“ gömlu í minni nemenda
sinna (þar sem „við“ og „þið“
áttu einungis við um tvo, en
„vér“ og „þér“ þegar um
fleiri en tvo var að ræða).
Hann vildi svo í leiðinni
fræða nemendur um framburðarbreytinguna þegar ll varð að dl (t.d.
stóll>stódl). Rímsins vegna tengdist fyrri partur vísunnar yfirfullum
Landspítala og skorti á hjúkrunarheimilum aldraðra.
Ótalmargan ellismell
er að finna á spítala.
Í tímans rás varð „fell“ að „fedl“;
hið forna „þið“ var tvítala.
En bestu íslenskukennsluna veita bókmenntirnar. Ég hef verið að
lesa Fóstbræðra sögu með úrvalsnemendum í Félagi eldri borgara. Þar
er þessi lýsing í 6. kafla: „[Butraldi] var einhleypingur, mikill maður
vexti, rammur að afli, ljótur í ásjónu, harðfengur í skaplyndi, vígamaður
mikill, nasbráður og heiftúðugur“ (nasbráður: uppstökkur, sbr.
„stökkva upp á nef sér“).
Stormfuglar Einars Kárasonar er ein af bókum ársins 2018. Ég otaði
henni um jólin að ungu fólki sem hreifst af sagnameistaranum.
Nú er ég að lesa Sextíu kíló af sólskini. Hallgrímur Helgason gerir
það ekki endasleppt við lýsingarorðin: innansveitt (peysa); sauðlitir
(bændur); (sterklega) kjálkaður (maður); tannglamrandi (örvænting);
hungurdofin (börn); þungstillt (kona); búrkalt (smjör); náttsvört (húfa);
vindskekkt (timburhús); heimaspakur (meistari); leiðindaeyðandi
(gleðihnöttur); innihvít, rjómafeit, meyjarholdsmjúk (kaupmannshönd).
Og hér er lýsing Hallgríms á sálarástandi kaupmannsins á Fagureyri
(bls. 119): „Sjaldan hafði hann séð svo bjartan svartan dag, sólstafirnir
gengu sem sorgarborðar niður af himninum og snjóflögurnar sem
flögruðu fyrir glugganum voru sem öskuflygsur úr bálinu bakvið lífið.“
Dæmi úr fjölmiðlum á líðandi stund: „fullorðnir karlmenn undir
áhrifum áfengis“ (=fullir kallar).
Dæmi um ofnotkun: a) „hlaða batteríin“; b) (sagt við börn:) „Þetta er
ekki í boði.“
Dæmi um breyttan framburð í fjölmiðlum: „verkjefni“ (í stað: verk-
efni).
Og loks dæmi um skagfirska kímnigáfu – um yfirheiti fyrir bæja-
þyrpinguna Gröf, Stóru-Gröf, Stóru-Gröf syðri, Stóru-Gröf ytri, Litlu-
Gröf og Syðri-Gröf: Fjöldagröf.
Skagfirskt skopskyn
Tungutak
Baldur Hafstað
hafstad.baldur@gmail.com
Alnetið og samskiptamiðlar, tölvur og snjall-símar, hafa breytt lífi okkar sem nú búumá þessari jörð. En hefur það orðið til góðs?Um það eru skiptar skoðanir.
Fyrir 60 árum var það fátítt að sjónarmið annarra
en sjálfstæðismanna birtust á síðum Morgunblaðsins.
Þá skrifuðu sjálfstæðismenn í Morgunblaðið eða Vísi,
sósíalistar í Þjóðviljann, kratar í Alþýðublaðið og
framsóknarmenn í Tímann. Til eru þeir enn, sem
sakna þeirra tíma!
Á Viðreisnaráratugnum fór þetta að breytast. Í
þeirri sögu Morgunblaðsins, sem ungt fólk á blaðinu
lærði á þeim tíma, voru þær breytingar raktar til
þess, þegar Bjarni heitinn Benediktsson, ritstjóri
blaðsins um skeið á sjötta áratug síðustu aldar, gaf
fyrirmæli um að framvegis skyldi í þingfréttum
blaðsins sagt frá málflutningi þingmanna allra
flokka, sem ekki hafði tíðkast.
Nú er hins vegar svo komið að almennir borgarar
þurfa ekki að eiga það undir ritstjórum blaða, hvort
þeir geti komið sjónarmiðum sínum á framfæri op-
inberlega. Samskiptamiðlar nútímans
gera það að verkum að hver og einn
getur með einföldum hætti komið sér
upp persónulegum fjölmiðli, hvort
sem það er á Facebook eða Twitter.
Þetta er jákvætt og lýðræðislegt.
Neikvæða hliðin á þessari jákvæðu og lýðræðislegu
þróun er hins vegar augljós. Stundum kann fólk sér
ekki hóf í umfjöllun og umsögnum um náungann. Og
enginn til þess að hafa vit fyrir þeim hinum sömu.
Illska og illmælgi eitrar andrúmsloftið í samfélag-
inu. Að þessu leyti hafa samskiptamiðlar að sumu
leyti komið í staðinn fyrir „kjaftasögurnar“ sem áður
gengu manna á meðal, hvort sem það var í pólitík-
inni, menningargeiranum eða í vísindasamfélaginu,
svo nefndir séu þrír þjóðfélagskimar þar sem það
fyrirbæri hefur ekki sízt komið við sögu.
Þegar saga Þriðja ríkisins er lesin verður ljóst, að
Jósep Göbbels, áróðursmálaráðherra Adolfs Hitlers,
hefur náð mikilli færni í notkun þess nýja miðils sem
útvarp var á þeim tíma, og fór að ryðja sér til rúms
að ráði um áratug áður. Að sumu leyti má kannski
segja að útvarp hafi á dögum Þriðja ríkisins gegnt
svipuðu hlutverki fyrir Hitler og Twitter gerir nú
fyrir Donald Trump. Bandaríkjaforseti þarf ekki
lengur á hefðbundnum fjölmiðlum að halda. Tístið
dugar honum til að vera ríkjandi dag hvern í fjöl-
miðlum vestan hafs, hvort sem er í blöðum, útvarpi
eða sjónvarpi.
Reyndar var útvarp talið svo máttugt vopn í hönd-
um Göbbels, að hægri hönd hans við nýtingu þess,
maður að nafni Hans Fritzsche, var dreginn fyrir
dómstólinn í Nürnberg, sem fjallaði um stríðsglæpi
nazista, að stríðinu loknu, en að vísu sýknaður þar en
dæmdur síðar af þýzkum dómstól í fangelsi.
Eitt sinn gaf Hans Fritzsche íslenzkum náms-
manni í Berlín tvo aðgöngumiða að fundi sem Adolf
Hitler efndi til í borginni, áður en hann komst til
valda. Sú gerð varð Einari Olgeirssyni, helzta leið-
toga kommúnista á Íslandi á 20. öldinni, tilefni til að
veitast að Bjarna heitnum Benediktssyni í umræðum
á Alþingi áratugum síðar og taldi veru hans á þess-
um fundi til marks um aðdáun hans á Hitler.
Veruleikinn var sá, að milli Hans Fritzsche og
Finnnboga Rúts Valdemarssonar, síðar ritstjóra Al-
þýðublaðs og enn síðar þingmanns á vegum Samein-
ingarflokks alþýðu – Sósíalistaflokks, var vinátta.
Fritzsche gaf hinum íslenzka vini sínum miðana tvo á
fundinn og Finnbogi Rútur bauð vini sínum, sem þá
var líka við nám í Berlín, Bjarna heitnum, að koma
með sér. Þeir voru báðir andstæðingar Hitlers en
hefur vafalaust þótt áhugavert að fylgjast með því
sem fram fór í Berlín á þeim árum.
Ræða Einars var „fake news“ þeirra tíma.
Hinum nýju samskiptamiðlum
fylgja óværur, sem í útlöndum eru
kallaðar nettröll. Í októbermánuði sl.
féll dómur í Finnlandi, sem vakti
verulega athygli. Með þeim dómi voru
finnsk nettröll dæmd í fangelsi, svo og í skilorðs-
bundið fangelsi og sektir fyrir ofsóknir og einelti
gegn finnskri blaðakonu.
Og af hverju þær ofsóknir?
Jessikka Aro hafði fyrir fimm árum fjallað um og
afhjúpað starfsemi rússneskra nettrölla og finnskra
hjálparmanna þeirra. Hún hafði komizt í samband við
starfsmenn nettröllaverksmiðju í Pétursborg í Rúss-
landi, þar sem fjöldi manna starfaði við framleiðslu á
lygafréttum sem dreift var á finnskum samfélags-
miðlum og víðar. Eitt sinn fór blaðakonan í frí til
Taílands og svo mikið var við hana haft að henni var
fylgt eftir, teknar af henni myndir á skemmtistöðum
og birtar í Finnlandi með niðrandi ummælum. Það
var hringt í heimasíma hennar en einu hljóðin sem
komu úr símanum voru skothvellir.
Úr því að þetta getur gerzt í Finnlandi, getur það
gerzt hér. Þess vegna er ekki að ástæðulausu að
Katrín Jakobsdóttir, forsætisráðherra, hefur sett
þessi málefni á dagskrá næsta fundar Þjóðarörygg-
isráðs.
Það eru því bæði jákvæðar og neikvæðar hliðar á
þeirri þróun samfélagsmiðla, sem orðið hefur í kjöl-
far alnetsins svonefnda og þeirrar tækni sem fylgt
hefur.
Á líflegum fundi í Sjálfstæðisfélagi Kópavogs fyrir
viku, sem fjallaði um Sjálfstæðisflokkinn og stöðu
hans, hafði einn þingmaður flokksins orð um að
flokkurinn réði ekki yfir neinu málgagni.
Af hverju breytir Sjálfstæðisflokkurinn heimasíðu
sinni ekki í slíkt málgagn? Og það sama má spyrja
aðra flokka um.
Er ekki gamaldags nú á tímum að kvarta undan
skorti á málgagni?
Sennilega mundi Trump finnast það.
Öld samskiptamiðla
Frá Jósep Göbbels til
Donalds Trumps.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Miðvikudaginn 6. febrúar 2019verður Ragnar Árnason, pró-
fessor í fiskihagfræði, sjötugur.
Hann er í röð fremstu fræðimanna
Háskóla Íslands og ráðgjafi ríkis-
stjórna um heim allan á sérsviði
sínu.
Af mörgu er að taka, en ég staldra
einkum við tvö verk Ragnars. Annað
er fræg ritgerð í Canadian Journal
of Economics árið 1990, Minimum
Information Management in Fisher-
ies. Þar leiðir höfundur rök að því,
að ýmsar þær aðferðir, sem stungið
hafi verið upp á til að leysa samnýt-
ingarvandann í fiskveiðum, krefjist
meiri þekkingar en völ sé á. Hins
vegar sé kerfi framseljanlegra afla-
kvóta tiltölulega einfalt í fram-
kvæmd.
Hitt verkið er tvær rækilegar
skýrslur, sem Ragnar átti aðalþátt-
inn í að semja fyrir Alþjóðabankann
og Matvæla- og landbúnaðarstofnun
Sameinuðu þjóðanna árin 2009 og
2017, kenndar við Sunken Billions.
Þar er bent á, að stórkostlegum
verðmætum er kastað á sæ, af því að
úthafsveiðar eru víðast stundaðar
með of miklum tilkostnaði. Er mat
Ragnars, að árleg sóun í sjávar-
útvegi heims sé á bilinu 51 til 105
milljarðar Bandaríkjadala.
Það er ekki síst ráðgjöf Ragnars
að þakka, að í íslenskum sjávar-
útvegi hefur þróun komið í stað só-
unar. En afmælisbarnið hefur skrif-
að um ýmis önnur efni, þar á meðal
snjalla greiningu á jöfnunaráhrifum
tekjuskatts, jafnvel þótt flatur sé.
Ragnar er líka afburðafyrirlesari,
skýr og rökvís. Á næstu dögum
verður vinum hans og velunnurum
boðið að rita nöfn sín á heilla-
óskalista í afmælisriti með helstu
fræðigreinum hans, sem koma á út
næsta vor, og þá heldur Félags-
vísindasvið Háskóla Íslands einnig
alþjóðlega ráðstefnu honum til heið-
urs.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Ragnar Árnason
Glæsileg 4ra herbergja sérhæð á neðri hæð í nýbyggingu í Dalshverfi.
Staðsett við nýja grunnskóla. 58 m2 sólpallur.
Tilbúin til afhendingar við samning
Stærð 117,6 m2
Verð kr. 47.000.000
Leirdalur 23, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is