Heimsmynd - 01.09.1990, Blaðsíða 21

Eftir að deilur hófust um þátttöku ís-
lands í vestrænu varnarsamstarfi fannst
mörgum sem ótilhlýðilega náið samband
væri milli Sveins og sendimanna Banda-
ríkjastjórnar og vilja sumir telja að það
hafi haft sín áhrif við myndun ríkisstjórn-
ar Stefáns Jóhanns Stefánssonar, sem
komst á laggirnar eftir 118 daga stjórnar-
kreppu. Af ævisögum stjórnmálamanna
sem skrifað hafa um þetta tímabil verður
þó ekkert ráðið um sannleiksgildi slíkra
ásakana. Hitt má fullyrða að embættið
var mun virkara pólitískt í embættistíð
Sveins, en það hefur nokkurn tíma verið
síðan. Sérstaklega gekk Sveinn langt í af-
skiptum sínum í stjórnarkreppunni í árs-
byrjun 1950, þegar Framsókn og Sjálf-
stæðisflokki gekk mjög erfiðlega að
mynda stjórn. Þá hótaði hann þinginu
fullum fetum að mynda utanþingsstjórn
undir forystu síns ágæta vinar Vilhjálms
Þórs, sem setið hafði í utanþingsstjórn-
inni 1942 til 1944. Skyndilega gekk sam-
an um myndun stjórnar - en ekki gekk
það alveg hljóðalaust fyrir sig: í ævisögu
Olafs Thors segir Matthías Johannessen
frá ræðu sem Olafur hélt á Varðarfundi
um þessar mundir. Þar sagði hann: „Og
ég sagði við minn flokk - ég vil fá að
hugsa mig um það tvisvar sinnum, hvort
ég kem inn fyrir dyrnar á þingsalnum, ef
hér kemur utanþingsstjórn. Eg kæri mig
ekki um að vera eins og máttlaust lítið
peð á Alþingi, þar sem þarf að sækja
fimm karla eða sex utan af götu til að
tefla refskákina og svo geta þeir ekki
teflt rétt. Það er enginn möguleiki til að
vinna þá skák, það er bara möguleiki til
að tapa. Eg vil ekki vera eins og lítið peð
á því borði.“ Og Ólafur er ekki bara að
tala út frá teóríu, þegar hann mælir þessi
orð, heldur hefur hann í huga reynsluna
af utanþingsstjórninni 1942.
Að öðru leyti mótaði Sveinn Björns-
son þjóðhöfðingjaembættið á þjóðlegan,
yfirlætislausan hátt, sem verður að teljast
mjög við hæfi. Stóreignamaðurinn og
kratinn Sigurður Jónasson hafði fært rík-
inu Bessastaði að gjöf fyrir bústað þjóð-
höfðingjans. Bú var rekið á Bessastöðum
á vegum embættisins og hélst það til árs-
ins 1966. ísland var enn að verulegu leyti
bændasamfélag, að hugsunarhætti ef
ekki í veruleikanum. Því þótti við hæfi
að þjóðhöfðinginn hefði á sér svip og yf-
irbragð bændahöfðingja og fórst Sveini
það vel úr hendi. Hann var ekki beint al-
þýðlegur, en átti þó gott með að um-
gangast háa og lága, hafði á sér hlýlega
og hóglega ímynd þess föður sem þó vissi
jafnan best og tók af skarið þegar honum
þótti börnin haga sér óskynsamlega.
Hin danska eiginkona Sveins Björns-
sonar var af þeirri kynslóð, sem gerði sér
far um að vera „hinn ósýnilegi andi húss-
ins“, studdi hann með ráðum og dáð, en
gætti þess vendilega að berast ekki á.
Sonardóttir hennar Brynhildur segir í
bók sinni skemmtilega sögu, sem lýsir
sambandi þeirra hjóna. Georgía hafði
lengi rætt við mann sinn um nauðsyn
þess að fá grænt teppi á stofugólfið en
FORSETAEMBÆTTIÐ
OG FJÁRLÖGIN
Fjölmiðlum hefur verið tíðrætt
um að forsetaembættið hafi keyrt
harðar fram úr fjárlögum en flestar
stofnanir aðrar. Rétt er það að þeg-
ar bornar eru saman tölur fjárlaga
og ríkisreiknings er munurinn þarna
á milli 34,4 prósent árið 1985, þá
17.1 prósent, 187,0 prósent 1987, ár-
ið eftir 17,6 prósent og síðastliðið ár
19.1 prósent. En með því er sagan
ekki öll sögð. Flestir fara fram úr
fjárlögum sem því nemur sem verð-
bólga fer fram úr því sem ráð er fyr-
ir gert. Þar við bætist að á árunum
1987 og 1988 voru gagngerðar end-
urbætur á húsum Bessastaða færðar
á kostnað embættisins. Frá og með
1989 er sá kostnaður færður á sér-
stakan fjárlagalið og ætti það ár þá
að verða sambærilegt við árin 1985
og 1986. Reiknað á föstu verðlagi
síðastliðins árs hefur kostnaður ver-
ið þessi samkvæmt ríkisreikningi:
1985: 40 milljónir; 1986: 41.338;
1987: 97.674; 1988: 62.145; 1989:
57.153. Niðurstaðan er þá sú að
hækkun milli sambærilegra ára 1985
til 1989 er 42 prósent. Það er þó at-
hyglisvert að hækkun launaliðs er
sáralítil eða um 550 þúsund krónur
á föstu verðlagi. Viðhald hækkar úr
4,5 milljónum í 8,0 og önnur gjöld
úr tæpum 18 milljónum í rúmar 29
milljónir.
MAKI SKIPTIR MALI
Það er áberandi í vangaveltum
fólks um hugsanleg forsetaefni, að
maki skiptir verulegu máli í hugum
manna. Þessi eða hin(n) er snarlega
útilokaður af því að menn finna
makanum eitthvað til foráttu: skort
á menntun, fágun í framkomu,
starfsframa, sem ekki samrýmist
hugmyndum manna um náinn fylgi-
hnött forsetans. Hugmyndin um
karlmanninn, sem höfuð fjölskyld-
unnar er enn ríkur þáttur í hugar-
farinu, og líkt og gerist erlendis þar
sem fólk á enn í erfiðleikum með að
finna drottningarmanni sess við
hæfi, á þetta enn frekar við um kon-
ur. Fólk á jafnerfitt með að hugsa
sér eiginmann forsetans í fullu starfi
á eigin framabraut úti í bæ og það á
auðvelt með að hugsa sér að eigin-
kona gefi slíkt upp á bátinn og taki
sér stöðu við hlið bónda síns, sem
annar helmingur embættisins. Lík-
lega er það fremur styrkur en veik-
leiki fyrir konu, sem gefur kost á
sér, að vera einhleyp. Það gagn-
stæða gildir um karlmann. Honum
er eins gott að hafa vandað vel valið
á konuefni sínu.
fyrir daufum eyrum. Þegar kvikmynda-
stjarnan Marlene Dietrich var hér á ferð
og var boðin til Bessastaða brá Georgía
á það ráð að ræða þessi vandræði sín við
hana. Dietrich hafði svo á orði við for-
setann, hve grænt teppi á stofugólfið
mundi eiga vel við og lífga upp á um-
hverfið. Skömmu síðar var teppið komið
á sinn stað.
Sveinn Björnsson var einn af stofn-
endum Frímúrarareglunnar hér á Iandi.
ÁSGEIR ÁSGEIRSSON
Eftir lát Sveins Björnssonar kom í
fyrsta sinn til kasta þjóðarinnar að kjósa
forseta beinni kosningu. Samsteypu-
stjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknar
var þá við völd og komu stjórnarflokk-
arnir sér saman um frambjóðanda: Sr.
Bjarna Jónsson vígslubiskup, sem þótti
hressilegur kennimaður, hispurslaus og
ákveðinn í tali og framgöngu, gaman-
samur alvörumaður. Sr. Bjarni mun hafa
sett það sem skilyrði að samstaða væri
um framboð sitt meðal stærstu stjórn-
málaflokkanna. Sá stuðningur reyndist
honum hins vegar dýrkeyptur. Kosninga-
baráttan snerist nefnilega í höfuðatriðum
um það hvort stjórnmálaflokkarnir ættu
að hafa bein afskipti af vali þjóðhöfðingj-
ans, eða hvort hann og embætti hans
væri betur komið án slíks stuðnings og
forsetinn því óháður þeim. Með kjöri
Asgeirs Asgeirssonar hefur verið talið að
það sjónarmið hafi orðið ofan á, að for-
setakjör færi ekki eftir flokkspólitískum
línum og síðan hafa stjórnmálaflokkarnir
farið varlega í bein afskipti af forseta-
kjöri. Þverstæðan er sú að þarna var
stjórnmálamaður kjörinn til að varðveita
sjálfstæði forsetaembættisins gagnvart
stjórnmálaflokkunum og tekinn fram yfir
embættismann, sem forðast hafði bein
afskipti af stjórnmálum, en var fram-
bjóðandi á vegum pólitískra flokka.
Fylgismenn Asgeirs héldu því fram að
slíkur maður gæti auðveldlega orðið
handbendi eða leiksoppur í stjórnmála-
taflinu.
Asgeir Ásgeirsson þótti afburða glæsi-
legur maður og átti þegar hér var komið
sögu nær samfelldan þriggja áratuga
stjórnmálaferil að baki. Hann hafði verið
forseti sameinaðs þings og stjórnað Al-
þingishátíðinni 1930 í krafti þess embætt-
is. Verið fræðslumálastjóri, forsætisráð-
herra í skammærri stjórn Framsóknar og
Sjálfstæðisflokks, og loks bankastjóri Út-
vegsbankans. Hann var þingmaður Vest-
ur-ísfirðinga frá 1924, fyrst á vegum
Framsóknar, síðan óháður og loks á veg-
um Alþýðuflokksins. Skiptar skoðanir
voru þó um tilþrif hans og framgöngu á
vettvangi stjórnmálanna og andstæðingar
hans völdu honum iðulega háðsglósuna
„loðinn" til að lýsa skoðunum hans. Það
varð honum þó síður en svo fjötur um
fót í baráttunni um forsetaembættið.
Menn voru ekki að velja sér hörkustjórn-
málamann, heldur mann sem hefði til
þess skynsemi og reynslu að miðla mál-
um þegar á þyrfti að halda.
HEIMSMYND 21