Heimsmynd - 01.09.1990, Blaðsíða 22

„Guðrún hefur
áunnið sér virðingu
samþingmanna
sinna og kjósenda
almennt fyrir
hóglátan,
skörulegan og
málefnalegan
málflutning. Hún
hefur líka vakið
athygli erlendis,
hœði meðal karla og
kvenna . . “
[inn kafli þessarar kosningabaráttu
átti eftir að draga langan slóða um
þjóðfélagið. Stuðningur tengda-
sonar Ásgeirs, Gunnars Thorodd-
sens, við framboð hans í trássi við
samþykktir flokksins. Greri aldrei
um heilt í Sjálfstæðisflokknum
vegna þessa svo lengi sem Gunnar
lifði og átti eflaust sinn þátt í því
að Gunnar missti af forsetaem-
bættinu, þegar hann sóttist eftir því.
Miklar sviptingar voru í stjórnmálun-
um á þessum tíma. Upp úr samstarfi
Framsóknar og Sjálfstæðisflokks slitnaði
og Alþýðuflokkur og Framsókn freist-
uðu þess fyrir kosningarnar 1956 að ná
hreinum meirihluta á Alþingi með
minnihluta atkvæða í skjóli úreltrar kjör-
dæmaskipunar. Það mistókst að vísu, en
vinstri stjórn var mynduð, sem meðal
annars hafði það yfirlýsta markmið að
færa út fiskveiðilögsöguna og koma
varnarliðinu úr landi. Hvort tveggja
leiddi til ágreinings við samherja okkar í
NATÓ. Stjórnin féll í desember 1958 og
eftir langa stjórnarkreppu var komið á
minnihlutastjórn Alþýðuflokksins, sem
beitti sér nú fyrir leiðréttingum á kjör-
dæmaskipuninni. Tvennar kosningar
fóru fram 1959 og niðurstaða seinni
kosninganna skapaði grundvöll fyrir
samstarfi Sjálfstæðisflokks og Alþýðu-
flokks, sem átti eftir að
standa í tólf ár og kennt
hefur verið við Við-
reisn. Þetta er lengsta
stöðugleikatímabil í ís-
lensku stjórnarfari frá
upphafi. Að margra
áliti átti Asgeir Ásgeirs-
son ómældan þátt í
þeirri atburðarás sem
kom þessari framvindu í
kring. Hversu mikinn er
ekki hægt að fullyrða.
Það hefur verið ein af
goðsögnunum sem
myndast hafa í kringum
forsetaembættið að fjöl-
miðlar hafa ekki átt að
kafa í stjórnmálaaf-
skipti þess og afleiðing-
ar þeirra, né bollaleggja
um þátt þess í fram-
vindu mála. Slíkt heitir
að „draga forsetaem-
bættið inn í dægurþras
og ríg“, en það eigi að
vera hátt yfir allt slíkt
hafið. Það er hins vegar
fráleitt að þau embætt-
isverk forseta sem hafa
áhrif á stjórnmálaþró-
unina - oft úrslitaáhrif
til langframa - eins og
getur átt sér stað við
stjórnarmyndanir - séu
ekki rædd og krufin til
mergjar í fjclmiðlum,
eins og hverjir aðrir
stjórnmálaviðburðir.
Slík áhrif eru snar þátt-
ur í hlutverki þjóðhöfðingjans, og hljóta
að hafa visst vægi, þegar kjósendur gera
upp hug sinn um hæfni frambjóðenda.
Því er raunar nauðsynlegt að málefnaleg
umræða eigi sér stað um gerðir forseta í
þeim efnum, jafnsjálfsagt og það er að
forðast smáskítlegt pex um daglega emb-
ættisfærslu.
Eftir að Viðreisnin var komin í kring
sat Ásgeir Ásgeirsson á friðarstóli það
sem eftir var embættistíma síns til 1968.
Eftir því sem leið á embættistíma hans
fannst þó mörgum sem gætti vaxandi til-
hneigingar til pomps og prjáls í kringum
embættið, auk þess sem menn grunuðu
forsetann um þá græsku að vinna að því
öllum árum að tengdasonurinn, Gunnar
Thoroddsen, yrði arftaki sinn.
Eiginkona Ásgeirs, frú Dóra Þórhalls-
dóttir, var vel sýnileg við hlið manns síns
og kom þá gjarnan fram á skautbúningi.
Við opinberar athafnir var því yfir þeim
hjónum virðuleikablær, sem átti vel við
tíðarandann og vísaði þó aftur til fyrri
hluta aldarinnar, áranna fyrir heimsstyrj-
öldina.
Ásgeir Ásgeirsson var einn æðsti mað-
ur frímúrara hér á landi og margir þótt-
ust taka eftir því að þeir sjálfstæðismenn
sem brugðust kalli flokksforystunnar um
að kjósa séra Bjarna kæmu einkum úr
hópi frímúrara.
KRISTJÁN ELDJÁRN
Það fylgir stöðugleikatímabilum í
stjórnarfari að þegar á líður fer mönnum
að leiðast og telja sig jafnframt sjá vax-
andi spillingu í kringum valdhafana eftir
því sem þeir telja sig öruggari í sessi og
þurfi minna tillit að taka til almennings-
álitsins. Unga kynslóðin kemur til skjal-
anna hundleið á því að sjá alltaf og heyra
„sömu, gömlu, ógeðslegu kallana“ og
vill nota kosningaréttinn til að breyta til,
hræra upp í kerfinu. Samt virtist allt
stefna hraðbyri í að Gunnari Thorodd-
sen tækist fyrirhafnarlítið að tryggja sér
forsetaembættið, að tengdaföður sínum
gengnum, einfaldlega vegna þess að
menn komu ekki í fljótu bragði auga á
verðugan andstæðing, sem gert gæti sér
vonir um að halda til jafns við Gunnar.
Þá kom inn nýr og óvæntur þáttur, sjón-
varpið. Sjónvarpið hóf göngu sína 1967
og náði skjótt feiknalegri útbreiðslu.
Strax um haustið var Kristjáni Eldjárn
þjóðminjaverði falin umsjón þáttar um
þjóðminjasafn, fornminjar og íslenska
menningu. Er skemmst frá því að segja
að hann vann hug og hjarta þjóðarinnar
og þarna eygðu glöggir og skjótráðir
menn loks þann frambjóðanda sem tefla
mætti gegn Gunnari Thoroddsen.
Megininntak andstöðunnar gegn
Gunnari beindist ekki að honum pers-
ónulega. Mörgum fannst hins vegar að
með kjöri hans væri verið að koma að
vísi að ættgengi embættisins. Einnig
fannst mönnum aðdragandi málsins
þannig að vissar höfðingjaættir væru
farnar að ráðstafa embætti þjóðhöfðingja
eins og sinni eign, og mætti að minnsta
22 HEIMSMYND