Morgunblaðið - 03.10.2019, Page 18

18 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 3. OKTÓBER 2019
VÍKURVAGNAR EHF.
Víkurvagnar ehf. | Hyrjarhöfða 8 | 110 Reykjavík
Sími 577 1090 | vikurvagnar.is | sala@vikurvagnar.is
Einnig mikið úrval varahluta
í Ifor Williams og aðrar gerðir af kerrum,
ásamt úrvals viðgerðarþjónustu.
Kerrur
frá Ifor Williams
í öllum stærðum
og útfærslum
VIÐTAL
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
„Ég hef stundum sagt að ef beit er
skaðleg fyrir gróður þá hafi Drottni
heldur betur mistekist. Beit er lykil-
atriði í hringrás næringarefna í öll-
um vistkerfum,“ sagði dr. Anna Guð-
rún Þórhallsdóttir, beitarvistfræð-
ingur og prófessor við Háskólann á
Hólum. Hún hefur lengi skoðað áhrif
beitar og er eini sérfræðingur lands-
ins með doktorspróf á því sviði.
Anna sagði að
mikið hefði verið
fullyrt en lítið
rannsakað um
áhrif beitar bú-
fjár á gróður-
lendi. Grasbítar
bíta plöntur og
skila frá sér auð-
leysanlegum
næringarefnum
með skítnum sem
gengur niður í
jarðveginn og nærir gróður. Þannig
myndast hringrás. Því er gjarnan
haldið fram að beit sé skaðleg fyrir
gróðurlendi og er sauðkindin sögð
helsti sökudólgurinn. Anna sagði að
fleiri dýr nærðust á jurtum, til dæm-
is væru skordýr og margir fuglar
áhrifamikil beitardýr. Álftapar bítur
t.d. á við tvílembu. Hún benti á að
fyrir landnám hefði verið mikil beit í
landinu af hálfu þessara tegunda –
beit hófst ekki við landnám.
Beit til viðhalds graslendum
Vistkerfum vindur fram. Í byrjun
er lítið gróið land, svo koma fléttur,
mosar, jurtir og graslendi. Síðan
koma runnar og skógar, í okkar nátt-
úru birkiskógar. Anna sagði að til að
viðhalda graslendi þyrfti beit því
annars breyttist graslendið í mosa-
breiðu. Grasplantan þróaðist með
beit og er aðlöguð beitinni. Ef hún er
bitin eða klippt vaxa upp fleiri blöð,
blaðmassinn eykst og tekur upp
meira kolefni.
„Við höfum verið að rannsaka
upptöku kolefnis í graslendi og
hvaða áhrif beit hefur á upptöku
kolefnisins. Mælingarnar sýna að
jafnvel í nokkuð þéttbeittum hrossa-
högum hafi mælst aukin kolefnis-
upptaka. Grösin taka upp kolefnið úr
andrúmsloftinu. Stærsti hluti þessa
kolefnis er færður niður í jarðveginn
og bundið í rótunum. Stærsti hluti
grasplöntunnar er neðanjarðar, allt
að 70-80%. Ræturnar eru sífellt að
endurnýja sig, vaxa, deyja og rotna
og verða að jarðvegi. Kolefnið safn-
ast fyrir í jarðveginum og jarðveg-
urinn bara þykknar,“ sagði Anna.
Hún sagði að graslendi byndi mun
meira kolefni í jarðveginum en skóg-
ur gerir, þegar til lengri tíma væri
litið.
Hún bendir á a’ bestu akuryrkju-
lendur heims, t.d. í Bandaríkjunum,
Úkraínu, Rússlandi séu þar sem
náttúrulegt graslendi var og að það
hafi verið plægt upp og breytt í akra
vegna þess að þar var næringarrík-
asti og dýpsti jarðvegurinn. Við
ræktunina, með plæginguna og opn-
un svarðarins, hafi hins vegar mikið
tapast af því mikla kolefni sem þar
hafi verið. Jarðvegur sem hafi
kannski verið 2-3 metra þykkur sé
kominn niður í 30-40 sentímetra
þykkt í dag. Náttúrulegt graslendi sé
eitt af þeim vistkerfum sem mest hafi
verið gengið á og sé í hvað mestri
hættu í dag. Það sé því mikið til að
vinna að viðhalda því graslendi sem
er enn eftir.
Graslendi og binding kolefnis
Hún bendir á að í nýjustu skýrslu
loftslagsnefndar Sameinuðu þjóð-
anna (IPCC), sem kom út fyrir um
mánuði, sé bent á að graslendi bindi
mjög mikið kolefni og við að planta
skógi í graslendi tapist kolefni. Það
var einnig niðurstaða samantektar á
rannsóknum, m.a. frá Íslandi að við
að planta skógi í graslendi tapist kol-
efni.
Meðan graslendið safnar kolefni í
jarðveginn þá safna trén, aftur á
móti, kolefninu að mestu í trjástofn-
inn. Tréð stækkar, og bolurinn verð-
ur stærri og stærri og krefst meiri
öndunar sem losar koltvísýring. Það
kemur síðan að því að skógurinn nær
jafnvægi eftir 50-70 ár þegar hann
bindur jafn mikið kolefni og hann los-
ar með öndun. Þá þarf að höggva
skóginn og byrja upp á nýtt. Fjar-
lægja þarf trjástofninn og nýta hann
í annað en eldivið svo að kolefnið
losni ekki aftur.
Graslendi og hærra hitastig
Þegar talað er um loftslagsbreyt-
ingar er aukningu koldíoxíðs (CO2) í
andrúmslofti gjarnan kennt um.
Anna bendir á að margt fleira en
aukning koltvísýrings í andrúmslofti
hafi áhrif á hitastigið. Þar má nefna
gróðurhúsalofttegundina metan sem
mikið hefur verið til umræðu og kem-
ur m.a. frá jórturdýrum og úr ófram-
ræstu mýrlendi, ruslahaugum og ol-
íuiðnaði. Ísótóparannsóknir sýna að
mikið af því metani sem bæst hefur í
andrúmsloftið undanfarna áratugi
hafi komið frá SA-Asíu og Afríku –
en lítið hafi bæst við frá Evrópu. Það
þarf mun víðtækari rannsóknir til að
skilja hvað veldur aukningu metans í
andrúmslofti á síðari árum, hún segir
að það sé mikil einföldun að kenna
jórturdýrunum um það eingöngu.
Annað atriði sem hefur áhrif á
hitastig er skýjafar. Anna nefndi t.d.
þegar liði á ágústmánuð og væri
heiðskírt og mikil útgeislun vissi fólk
að hætta væri á næturfrosti og betra
að breiða yfir kartöflugrösin. Ef það
er skýjað er minni hætta á nætur-
frosti.
„Skóglendi tekur upp mjög mikið
upp af vatni og skógar stuðla því að
skýjamyndun. Hins vegar er heið-
skírt yfir eyðimörkum. Skýjamynd-
un vegna aukins trjágróðurs á norð-
urslóðum leiðir til hækkunar lofthita
vegna minni útgeislunar frá jörðinni.
Það hefur verið tengt saman að hita-
stig á norðslóðum eftir síðustu ísöld
hafi hækkaði hratt þegar trjágróður
fór að taka við sér,“ sagði Anna.
Skógar á norðurslóðum hafa einn-
ig mikil áhrif á endurkast á geislum
sólar og þar með hitastigið. Snjór
hylur gjarnan jörð frá nóvember og
fram í maí og endurkastar 70-80% af
hitageislum sólar. Dökkur greni-
skógur dregur hins vegar jafn mikið
af hitanum í sig og hitar svo and-
rúmsloftið. Þetta hefur mikil áhrif á
hitastig á norðurslóðum. Samantekið
er það niðurstaða sem kemur skýrt
fram í skýrslu IPCC ekki eigi að
planta skógi í graslendi á norður-
slóðum. „Það á ekki að planta skógi á
norðurslóðum því það kælir ekki
heldur hitar,“ sagði Anna.
Líffræðileg fjölbreytni
„Líffræðilegur fjölbreytileiki kem-
ur líka inn í þetta. Við erum aðilar að
alþjóðlegum samningi um að stuðla
að og varðveita líffræðilegan fjöl-
breytileika. Hann er að tapast á
heimsvísu; við erum að tapa teg-
undum. Aðalástæða taps á tegundum
er víða ágengar tegundir sem hafa
verið fluttar inn í vistkerfi. Lúpínan
hjá okkur er ágeng tegund. En það
er sitkagrenið líka og hér hefur verið
hvatt til þess að planta því og ösp því
þær tegundir séu stórtækari í kolefn-
isbindingu en birkið. Sitkagreni er
komið á svartan lista í Noregi því það
er ágengt og hættulegt. Það er löngu
hætt að planta því þar.
Sama er að segja um alaskaösp.
Hún er mjög ágeng og erfitt að losna
við hana. Öspin ber öll einkenni ill-
gresis. Ösp hefur hvergi verið plant-
að eins og við höfum gert. Aspir eru
ekki á listanum í Noregi því Norð-
mönnum dettur ekki í hug að planta
þeim.“
Anna sagði að í loftslagsskýrslu
Sameinuðu þjóðanna (IPCC) væri
gerður greinarmunur á náttúru-
legum skógum og plöntuðum skóg-
um sem kallaðir eru plantekrur
(plantations). Birkiskógarnir okkar
séu náttúrulegir skógar. En sú skóg-
rækt sem stunduð er hér sé fremur í
ætt við plantekrur.
„Við tökum náttúrulegt land með
náttúrulegum gróðri, plægjum það
upp og plöntum trjám. Búum til fá-
breytta ræktun með einni, tveim eða
þremur tegundum,“ sagði Anna.
Hún sagði að þessir ræktunar-
skógar væru „eyðimerkur líffræði-
legs fjölbreytileika“. Íslensk nátt-
úruleg vistkerfi á borð við mólendi,
graslendi og sæmilega opna birki-
skóga séu hins vegar líffræðilega
fjölbreytt. Anna benti á að hér væri
samsetning gróðurlendis mjög sér-
stök og oft öðru vísi en í nágranna-
löndunum.
„Hér eru tegundir á hálendinu
sem eru strandtegundir annars stað-
ar, t.d. geldingahnappur (Armeria
maritima) er dæmi um það. Hér eru
tegundir saman sem aldrei eru sam-
an í öðrum löndum. Það er mikilvægt
að vernda þetta en þess í stað erum
við að plægja þetta gróðurlendi upp
og planta í landið ágengum teg-
undum.
Lausaganga búfjár
Anna sagði að það væri niðurstaða
sín eftir að hafa skoðað þetta í 30-40
ár að ef graslendi væri ekki beitt
tæki mosinn yfir. Hann er ekki með
rótakerfi og bindur ekki kolefni í
sama mæli og grasplöntur. Þar sem
mosinn sest að verður hann þurr og
fýkur af á hæðum á vetrum og landið
blæs upp. Grös og háplöntur eru hins
vegar með rætur og binda jarðveg-
inn.
Framvinda birkis á Skeiðarár-
sandi var rannsökuð en þar er víð-
femðasti skógur landsins að vaxa upp
án nokkurra afskipta manna. Meðal
annars voru áhrif sauðfjárbeitar
skoðuð. Kindaskíturinn var eins og
litlar eyjar með næringu og fræ og
geymdi vatn. Skepnurnar voru því
bæði að bíta, sá og bera á.
Anna sagði að vissulega gæti land
verið ofbeitt en ofbeit yrði helst þar
sem skepnur væru settar í girðingar.
Girðingakostnaður er mikill og oft
settar of margar skepnur í girð-
inguna til að hafa upp í kostnaðinn.
Þá getur þéttleikinn í haganum orðið
of mikill og því fylgja sníkjudýra-
vandamál. Ormasmit magnast upp.
Þá þarf að gefa ormalyf sem fara úr
skítnum í jarðveginn og drepa jarð-
vegsdýrin. Anna sagði að þetta væri
orðið verulegt vandamál í landbúnaði
t.d. í Danmörku og Hollandi.
Uppblástur og jarðvegseyðing
hafa víða verið áberandi. Anna benti
á að Ísland væri jarðfræðilega mjög
ólíkt nágrannalöndum sem við ber-
um okkur gjarnan saman við. Landið
er eldfjallaeyja og hér hafa orðið tíð
öskugos sem gera landið viðkvæm-
ara en ella. „Rannsóknir hafa sýnt að
það er fylgni á milli stórra eldgosa og
uppblásturs. Það er ekki rétt að upp-
blástur hafi hafist við landnám,“
sagði Anna.
Hún sagði að þegar fjöldi búfjár
væri skoðaður væri næsta ljóst að
hann hefði verið fremur mikill allt frá
landnámi. Til dæmis um það er sá
fjöldi kálfa sem þurfti að lóga til að fá
skinn í öll handritin. Búfjárhaldið
kallaði á mikla ræktun. Síðan komu
erfið ár. Svartidauði geisaði hér í
byrjun 15. aldar og lagði stóran hluta
þjóðarinnar að velli. Margar jarðir
fóru í eyði og við það fækkaði búpen-
ingi væntanlega töluvert. Samkvæmt
manntalinu frá 1703 voru hér um 250
þúsund sauðfjár. Anna sagði ljóst að
hér hefði ekki verið nægilega margt
fé á þeim tíma til að valda ofbeit á af-
réttum, auk þess sem þá voru stund-
aðar fráfærur og ánum haldið heima
allt sumarið til að mjólka þær.
Fé tók að fjölga þegar kom fram á
19. öld og 1850 voru hér um 450 þús-
und fjár. Markaður fyrir kindakjöt
hafði skapast í Bretlandi og bændur
fóru að fjölga fé og reka á afrétt.
Kuldaskeið var hér á landi á árunum
1880 og fram yfir aldamótin 1900.
Það hafði slæm áhrif að fara með féð
á land sem ekki hafði verið bitið, ekki
síst vegna kuldans. Meiri hætta er á
ofbeit þegar er kalt og gróður við-
kvæmur.
„Landið er fljótara að lagast en við
teljum oft,“ sagði Anna Guðrún. „Góð
ár frá síðustu aldamótum hafa breytt
miklu. Birkiskógurinn sem er að
vaxa upp á Skeiðarársandi, þrátt
fyrir að þar sé sauðfjárbeit, er gott
dæmi um það. Hitastigið skiptir öllu
máli. Norðurhjaraplönturnar okkar
eru fjölærar og þurfa ekki að bera
fræ á hverju ári. Þær bera bara fræ
þegar vel árar. Þegar hlýnar fara
rofabörðin að lokast þegar gróðurinn
nær sér á strik eins og er að gerast
víða á landinu.“
Anna sagðist ekki vera á móti
skógi og vilja gjarnan fá meiri skóg,
ekki síst náttúrulegan birkiskóg.
Hann bryti vind og gæti stuðlað að
auknum líffræðilegum fjölbreyti-
leika, laðað að fleiri fuglategundir og
prýtt landslagið. En það skipti öllu
máli til hvers við plöntuðum skógi.
„Ef við ætlum að vinna gegn lofts-
lagsbreytingum þá plöntum við ekki
greniskógum hér á norðurslóðum,“
sagði Anna.
Graslendi bindur mikið kolefni
 Til að viðhalda graslendi þarf beit, segir beitarvistfræðingur  Bindur kolefni í jarðvegi  Kolefni
tapast við að planta skógi í graslendi  Greniskógur á norðurslóðum stuðlar að loftslagsbreytingum
Morgunblaðið/Eggert
Beit Sauðkindin hefur fylgt landsmönnum frá fyrstu tíð. Graslendi styrkist við hóflega beit búfjár og bindur kolefni.
Anna Guðrún
Þórhallsdóttir