Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2017, Qupperneq 36

Gott geðheilbrigði barna og unglinga skiptir miklu máli en það er vellíðan þar sem
einstaklingurinn þekkir getu sína og styrkleika, tekst á við streitu sem getur fylgt dag-
legu lífi og er virkur í samfélaginu (Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin, 2014). Erlendar
rannsóknir sýna að allt að 20% barna og unglinga fást við vanlíðan eða geðröskun eins
og kvíða eða þunglyndi (Pryjmachuk o.fl., 2011). Líklegt er að fjöldi þeirra sem glímir
við þennan vanda sé meiri en rannsóknir sýna því ekki segja öll börn frá því ef þeim
líður illa (Neil og Christensen, 2009). Um helmingur þeirra sem greinast með geð -
röskun greinast fyrir 14 ára aldur (Alþjóðaheilbriðgismálastofnunin, 2013). Stór hluti
þeirra sem eru með geðröskun fá ekki viðeigandi meðferð (Bertrand Lauth, 2013) og
benda rannsóknarniðurstöður til þess að það sé allt að 30% (Neil og Christensen,
2009) sem er of hátt hlutfall til að geta horft fram hjá því. Ástæður, sem hafa verið
nefndar fyrir því að börn fá ekki viðeigandi meðferð, eru m.a. fordómar fyrir geð -
röskun og þekkingarleysi á einkennum og úrræðum (DeSocio o.fl., 2006). Ef börn fá
ekki viðeigandi aðstoð geta einkennin versnað og orðið að greinanlegum sjúkdómi
(Neil og Christen sen, 2009). Ef tekið er mið að því að eitt af hverjum fimm börnum
eða unglingum glími við vanlíðan eða geðröskun, helmingur þeirra greinist fyrir 14
ára aldur og stór hluti fær ekki viðeigandi meðferð, er nokkuð ljóst að það þarf að
bregðast við þessu.
Almenn, valin og sértæk forvörn
Sýnt hefur verið fram á mikilvægi forvarna og snemmtækrar íhlutunar til að efla
geðheilbrigði barna. Skilgreiningin á forvörn er að hún sé íhlutun sem getur komið í
veg fyrir eitthvert tiltekið ástand, dregið úr því eða komið í veg fyrir að það versni
(Mrazek og Haggerty, 1994). Innan geðheilbrigðisfræða hefur gjarnan verið notuð skil-
greining Robert Gordon (1983) á hugtakinu en hann skipti því í þrjá þætti: almenna
forvörn, valda forvörn og sértæka forvörn. Veigamiklir þættir um áhættuþætti og
verndandi þætti einstaklingsins eru teknir inn í skilgreininguna og er mikilvægt að
þekkja þá þegar unnið er með forvarnir til að efla geðheilbrigði. Almenn forvörn er
hugsuð fyrir allan fjöldann, t.d. heilan árgang í grunnskóla. Valin forvörn er fyrir hóp
af börnum sem eru í meiri hættu en önnur börn að lenda í geðrænum vanda vegna
sameiginlegra einkenna sem setja þá í hópinn, t.d. börn foreldris/foreldra með geðsjúk-
dóm, en rannsóknir hafa sýnt að börn sem eiga foreldri með geðsjúkdóm eru líklegri
til að fá sjálf geðsjúkdóm (O’Connell o.fl., 2009). Sértæk forvörn er fyrir þá sem sam-
kvæmt skimunum eiga mjög á hættu að fá geðröskun og eru jafnvel komnir með einhver
einkenni en ná ekki greiningarviðmiðum, t.d. þeir sem fá háar tölur á kvíðakvörðum.
Börnin, sem þyrftu valda eða sértæka forvörn, fengju þá íhlutun sem myndi miðast
við þeirra vanda. Sýnt hefur verið fram á meiri árangur af valinni og sértækri forvörn
en almennri forvörn, og hefur það verið rökstutt með því að þeir sem fá slíka íhlutun
36 tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 93. árg. 2017
Kristín Inga Grímsdóttir geðhjúkrunarfræð -
ingur.
Geðheilbrigði barna og unglinga:
Forvarnir og framtíðarsýn
Kristín Inga Grímsdóttir
„Oft eru óljós skil milli forvarnar og meðferðar en það hefur verið
aðgreint með því að segja að forvarnir séu víðtækari en meðferð. Í
meðferð er einblínt á sjúkdóminn og fær einstaklingurinn aðstoð
við að vinna á honum.“