Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2019, Síða 48

48 | Tímarit hjúkrunarfræðinga
Frá örófi alda hefur maðurinn útkljáð
deiluefni sín í stríði. Í dag valda átök
og afleiðingar þeirra meiriháttar
heilsufarsvandamálum víða um heim
og hafa áhrif á líf og heilsu milljóna
manna.
Tölur frá 2018 sýna að það ár hafi um 136.000
manns látist í átökum. Þessar tölur sýna þó
aðeins þá sem létust í beinum bardögum. Áhrif
stríðs ná hins vegar langt út fyrir vígvöllinn og
er ætlað að tala þeirra sem látast á ári hverju
vegna stríðsátaka séu í raun tæpar 2 milljónir
manna.
Í stríði breytast allar áherslur í heilbrigðis-
kerfinu. Starfsumhverfi heilbrigðisstétta
kollvarpast en líka aðstaða og forsendur til að
veita heilbrigðisþjónustu. Skortur á starfsfólki
gerir fljótlega vart við sig því það er líka
heilbrigðisstarfsfólk sem deyr, særist eða flýr
á stríðstímum. Áhrifa átaka á heilbrigðiskerfið
fer því að gæta um leið og átökin brjótast
út, einmitt þegar þörfin fyrir góða og skjóta
heilbrigðisþjónustu er sem mest. Má því í raun
segja að eitt fyrsta fórnarlamb stríðsátaka sé
heilbrigðiskerfið sjálft.

Heilbrigðisstarfsfólk á átakasvæðum
Fyrr á tímum voru stríð oftast háð á vígvelli
og þeir sem dóu eða særðust voru að mestu
hermennirnir sjálfir. Stríð á okkar dögum eru
hins vegar í miklum mæli háð inni í borgum.
Þess vegna, og sökum þess hversu öflug vopn
eru notuð í nútímahernaði, eru 90% þeirra
sem falla eða særast óbreyttir borgarar, fólk
sem á enga aðild að átökunum og á að njóta
verndar samkvæmt öllum þeim lögum og
reglum sem gilda um stríðsátök – eins og til
dæmis Genfarsáttmálanum. Genfarsáttmálinn
bannar ekki stríð en leitast við að minnka
þann skaða sem hlýst af stríðsátökum og er
honum sérstaklega ætlað að vernda réttindi
þeirra sem ekki taka þátt í átökum, til dæmis
heilbrigðisstarfsfólks sem sinnir starfi sínu á
átakasvæðum.
Það eru ekki bara hernaðarleg skotmörk
sem verða fyrir árásum þegar kemur til
átaka. Í flestum ef ekki öllum styrjöldum
verða heilbrigðisstofnanir, starfsfólk og
sjúklingar fyrir árásum eða aðgangur þeirra að
heilbrigðisþjónustu er á einhvern hátt skertur.
Að gera slíkar árásir viljandi er alltaf ólöglegt.
Þess konar árásir eru sífellt að færast í aukana
og nú er svo komið að við stöndum frammi
fyrir því að litið er á veitta heilbrigðisþjónustu
sem vopn í átökum nútímans.
Árásir á heilbrigðisþjónustuna taka á sig ýmsar
myndir. Beinar árásir eru gerðar á spítala eða
heilsugæslustöðvar. Heilbrigðisstarfsfólki og
sjúklingum er hótað, rænt eða þeir myrtir.
Árásir eru gerðar á birgðaflutninga eða þeir
ekki leyfðir og sjúkraflutningar eru tafðir
eða stoppaðir. Sjúkrastofnanir eru teknar og
notaðar í annað, eins og bækistöðvar fyrir
lögreglu og her. Lög eru sett sem banna
heilbrigðisstarfsfólki að sinna sjúklingum
sem ekki eru taldir vinveittir stjórnvöldum í
viðkomandi landi.
Af þessu leiðir að hjúkrunarfræðingar og aðrir
heilbrigðisstarfsmenn á stríðshrjáðum svæðum
lifa og starfa við afar erfiðar og oft hættulegar
aðstæður.

Mikilvægt að löggjöf stjórnvalda fari
eftir alþjóðalögum
Árið 2011 setti Alþjóðaráð Rauða krossins
af stað herferð sem kallast „Health Care in
Danger“ (healthcareindanger.org) og hefur
síðan skrásett þúsundir tilvika þar sem
brotið er gegn þeim sem annaðhvort veittu
heilbrigðisþjónustu eða þurftu á henni að
halda. Markmið þessarar herferðar er meðal
annars að vekja athygli á vandamálinu og að
koma með hagkvæmar lausnir. Mikil áhersla
er lögð á að viðkomandi stjórnvöld lagi sína
eigin löggjöf að þeim alþjóðalögum sem
gilda um stríðsátök og að allir aðilar, bæði
heilbrigðisstarfsfólk sem og hermenn, þekki
sín réttindi og sínar skyldur. Sé þetta gert er
mun auðveldara að sækja þá til saka sem brjóta
gegn heilbrigðisþjónustunni á stríðstímum.
Áhrif átaka ná langt út fyrir vígvöllinn og
hafa ekki bara áhrif í þeim löndum þar sem
Heilbrigðisþjónusta
á átakatímum
Áslaug Arnoldsdóttir
hjúkrunarfræðingur og sendifulltrúi Rauða krossins