Læknablaðið - nóv. 2019, Blaðsíða 15

LÆKNAblaðið 2019/105 487
R A N N S Ó K N
verið óvenju há, náði hápunkti 1991, en fór svo lækkandi. Þegar allt
tímabilið er skoðað dró úr sjálfsvígum í heildina.
Síðasta kreppan og jafnframt sú fyrsta á þessari öld hófst 2008
og er að mati sérfræðinga sú dýpsta. Aðdragandinn einkenndist
af gríðarmikilli þenslu í hagkerfinu. Mestu umsvifin voru á sviði
fjármála, bæði heima og erlendis, sem voru drifin áfram af erlendri
skuldasöfnun. Bankarnir hrundu í sviphendingu, neyðarlög þurfti
til að halda efnahagslífinu gangandi. Neysla féll um rúman fjórð-
ung og gengi krónunnar hrundi. Kom það sér illa fyrir heimili og
fyrirtæki, sem höfðu verið með lán í erlendri mynt. Atburðarás
varð hröð og kreppan djúp. Það orsakaðist af fordæmalaust hraðri
uppsveiflu á völdum sviðum efnahagslífsins árin fyrir hrun. At-
vinnuleysi náði hæðum sem höfðu ekki sést frá því fyrir seinni
heimsstyrjöld. Bati kom hægt, árið 2013 var þjóðarframleiðsla
komin á svipað stig og árin fyrir hrun. Neysla var enn langt undir
viðmiðum frá þeim tíma. Mikil reiði var meðal alls þorra almenn-
ings, tjáð með ýmsum hætti. Tíðni sjálfsvíga fór vaxandi síðustu 5
árin fyrir hrunið, en frá 2008 urðu óverulegar breytingar á tíðni.
Kreppurnar 1931 og 1948 skera sig úr frá hinum vegna fjölgun-
ar sjálfsvíga. Þar eykst tíðni úr 8,2 í 14,3/100.000 í þeirri fyrri, en í
þeirri seinni úr 10,2 í 16,1/100.00. Í kreppunni 1968 er aukning mun
minni. Í hinum þremur kreppunum er engin breyting eða jafnvel
fækkun sjálfsvíga. Það er mikilvægt að skoða tíðnibreytingar út frá
þróun tíðni sjálfsvíga í aðdraganda hverrar kreppu. Kreppurnar
1931 og 1948 skella á þegar sjálfsvígstíðni er greinilega stígandi.
Aðdragandi kreppunnar 2008 er tvískiptur. Meðaltal sjálfsvígs-
tíðni fyrir allt tímabilið er 15,8/100.000 en í 5 ára aðdraganda
hrunsins er tíðnin lægri, 14,5/100.000. Í aðdragandanum 1918, 1968
og 1991 er lækkun á tíðni, en þess ber þá að geta að til lengri tíma
á undan hafði sjálfsvígstíðni verið óvenju há.
Í 100 ára hagsögu Íslands eru miklar sveiflur í hagvexti algengar
ef miðað er við önnur Evrópulönd. Eins og greinir frá í inngangi
hafa margir rannsakað hugsanleg tengsl sjálfsvíga og hagsveiflna.
Niðurstöður eru ekki samhljóma. Það er augljóst að ef miklar
niðursveiflur hafa áhrif á sjálfsvígsáhættu ættu þau áhrif að koma
fram í íslenskum gögnum. Sú einfalda gagnagreining sem gerð
hefur verið hér sýnir að engin tengsl eru á milli krepputímabila
og tíðni sjálfsvíga til lengri tíma. Ljóst er að krepputímabilin skera
sig ekki á nokkurn hátt frá tímabilum betri efnahags hvað varð-
ar sveiflur í sjálfsvígstíðni á þessari rúmu öld. Líkanið sem hér
er stuðst við byggir á mannfjölda, en tekur ekki á beinan hátt á
lýðfræðilegri þróun svo sem að hlutfall eldri einstaklinga er mun
hærra en var fyrir 100 árum. Með því að hafa t (trend/leitni) í lík-
aninu er tekið óbeint á þeirri þróun.
Toppar og lægðir í tíðni sjálfsvíga á tímabilinu í heild verða
ekki skýrðar af niðursveiflum í efnahagslífinu. Sjálfsvígstíðni
tengd kreppum virðist fyrst og fremst endurspegla þá hreyfingu
sem er á tíðnitölum milli ára frekar en áföllum í þjóðarbúskap. Þó
mætti rýna betur í aðstæður í kringum hverja kreppu fyrir sig.
Eins ber að taka tillit til sérstöðu Íslands, lítið samfélag, sterk fé-
lagsleg tengsl og ekki síst heilbrigðis- og velferðarkerfi sem hafa
eflst mikið frá miðri síðustu öld. Allt eru þetta verndandi þættir.
Tilefni er til að rannsaka nánar verndandi þætti gegn sjálfsvígum.
Þar má fyrst nefna þjóðhagfræðilega þætti eins og breytingar á
kaupgetu og verðbólgu, vinnuumhverfi og atvinnuleysi, aukna
tíðni hjónaskilnaða og vaxandi áfengis- og vímuefnaneyslu. Þess-
ar áherslur eru í samræmi við leiðbeiningar Evrópsku geðlækna-
samtakanna um geðheilsu og efnahagskreppur í Evrópu.27 Þær fáu
rannsóknir sem gerðar hafa verið sýna mikilvægi öflugs velferðar-
kerfis, sem felur í sér félagslegan stuðning, stöðugleika í húsnæð-
ismálum, menntunarmöguleika og greitt aðgengi að geðheilbrigð-
isþjónustu, sem þarf til að draga úr tíðni sjálfsvíga.
Áhættuþættir sjálfsvíga eru fjölmargir, en sterkasti áhættu-
þáttur sjálfsvígs er fyrri sjálfsvígstilraun. Við mat á orsökum sjálfs-
víga þurfa að liggja fyrir nánari upplýsingar um sálarlíf einstak-
lings, heilsufar og félagslega stöðu. Það kallar á mun flóknara
greiningarferli en hér hefur verið beitt.28