Læknablaðið - nóv. 2019, Blaðsíða 30

502 LÆKNAblaðið 2019/105
Y F I R L I T
Hæðarlungnabjúgur
Í 5500 metra hæð hefur nýgengi hæðarlungnabjúgs mælst 2-15%
og ræðst mest af hæðaraðlögun, það er hraða hækkunar.26 Einstak-
lingar með hjartagalla eins og op á milli gátta geta þó veikst í minni
hæð.27 Hæðarlungnabjúgur er það form hæðarveiki sem talið er að
dragi flesta til dauða.28 Hann kemur helst fram á fyrstu tveimur
til fjórum dögunum eftir að komið er í 2500 til 3500 metra hæð.
Fyrstu einkenni eru oft þurr hósti, áreynslumæði og þróttleysi við
klifur eða þegar gengið er upp halla. Með aukinni vökvasöfnun í
lungum sem veldur fallandi súrefnismettun sést oft vaxandi mæði
við göngu á jafnsléttu, jafnvel andnauð. Einnig getur hráki orðið
bleikur, froðukenndur eða blóðlitaður. Við hlustun á lungum má
þá oftast heyra brakhljóð við lungnahlustun auk þess sem hiti get-
ur verið til staðar.12 Mikilvægt er að hafa í huga að einkenni hæðar-
veiki, eins og ógleði og höfuðverkur, koma aðeins fram í um helm-
ingi tilfella í aðdraganda hæðarlungnabjúgs og hjálpa því lítið við
aðgreiningu lungnabjúgs og loftvegasýkinga.29
Hæðarheilabjúgur
Hæðarheilabjúgur er lífshættulegt form hæðarveiki sem tengist
breyttu vökvajafnvægi í smærri æðum heila þegar komið er yfir
2500 til 3000 metra hæð.17,30 Fyrst verður vart óstöðugleika við
gang en við lengra genginn heilabjúg sést slingur (ataxia) og jafn-
vægisleysi sem síðan getur þróast hratt í sljóleika og skerta áttun
á stað og stund.30 Í alvarlegustu tilfellum getur ruglástand þróast
og meðvitundarskerðing átt sér stað eða algert meðvitundarleysi.
Líkt og með hæðarlungnabjúg er ekki vitað hvers vegna sumum
er hættara við hæðarheilabjúg en öðrum. Meðal áhættuþátta er
fyrri saga um hæðarveiki, ófullnægjandi aðlögun og mikil líkam-
leg áreynsla.28,31 Hæðarheilabjúgur hefur heldur lægra nýgengi en
hæðarlungnabjúgur og er áætlað að um 0,5-1% einstaklinga fái slík
einkenni þegar komið er í 4000-5000 metra hæð.17 Oftast hafa ein-
kenni bráðrar hæðarveiki, eins og höfuðverkur og ógleði eða jafn-
vel einkenni hæðarlungnabjúgs, verið til staðar áður en einkenni
hæðarheilabjúgs koma fram, en einnig er þekkt að hæðarheila-
bjúgurinn geti þróast einn og sér án slíkra undanfara. Einkenni
eru þó yfirleitt meiri hafi lungna- og heilabjúgur þróast samhliða.30
Meingerð hæðarveiki
Meingerð hæðarveiki er flókið fyrirbæri sem rekja má til við-
bragða líkamans við súrefnisskorti. Meingerð hæðarlungnabjúgs
er aðeins frábrugðin meingerð háfjallaveiki og hæðarheilabjúgs
sem oft er litið á sem svæsið form háfjallaveiki (mynd 6).
Háfjallaveiki og hæðarheilabjúgur
Enn er margt á huldu um hvað það er sem ræsir sjúkdómsferlið
en svo virðist sem þeir sem þjást af háfjallaveiki séu með lægri
súrefnismettun í blóði en hinir sem eru einkennalausir.9 Er talið að
ýmsir þættir geti þar komið við sögu, eins og skert öndunarstýr-
ing (ventilatory drive) við lágum súrefnisþrýstingi, skert loftskipti í
lungnablöðrum vegna bjúgs í millifrumuvef, óeðlileg vökvasöfn-
un í líkamanum og aukin efnaskipti í vefjum.5,28,31 Súrefnisskortur
kallar fram oföndun sem lækkar koltvísýring í blóði, en lækkun
hans veldur víkkun á æðum til heila. Þetta eykur blóðflæði til heil-
ans, en í alvarlegum tilfellum af háfjallaveiki og hæðarheilabjúg er
talið að háræðaleki geti aukið á bjúgmyndun í heilanum.5 Ýmsir
þættir koma þar við sögu sem hjá sjúklingum með hæðarheilabjúg
Mynd 5. Hópur fjallaskíðafólks á Sveinsgnípu (1925 m) í Öræfajökli, en hún er kennd við Svein Pálsson lækni og náttúrufræðing sem talið er að hafi stigið þar fyrstur árið 1794. Í
baksýn er Hvannadalshnjúkur, hæsta fjall á Íslandi, en þar sem hann nær aðeins 2210 m hæð, og ekki 2500 m, ætti frískt fólk ekki að finna fyrir hæðarveiki þar né á öðrum íslenskum
fjöllum. Mynd: Ólafur Már Björnsson.