Læknablaðið - nóv. 2019, Blaðsíða 27

LÆKNAblaðið 2019/105 499
Y F I R L I T
Inngangur
Sífellt fleiri Íslendingar sækja í göngu- og fjallahjólaferðir, skíða-
iðkun og fjallaklifur erlendis þar sem fjöll eru hærri en 2500 metra
yfir sjávarmáli, en í þeirri hæð getur hæðarveiki gert vart við sig.
Á mynd 1 sjást hæstu svæði jarðar, þar á meðal eru Himalaja-
fjöll, Andesfjöll í S-Ameríku, Klettafjöll í N-Ameríku og Alparn-
ir í Evrópu. Nokkrar stórborgir eru í mikilli hæð og þegar lent
er á flugvöllum þar gefst enginn tími fyrir hæðaraðlögun. Dæmi
um þetta er borgin La Paz í Bólivíu, í 3640 metra hæð yfir sjáv-
armáli (mynd 2). Líkaminn bregst við súrefnisskorti með því að
setja í gang aðlögunarferli. Þessi viðbrögð líkamans duga þó ekki
alltaf til eða geta orðið of kröftug og hvort tveggja getur valdið
hæðarveiki (high altitude illness). Langalgengasta birtingarform
hæðarveiki er háfjallaveiki (acute mountain sickness, AMS) en lífs-
hættulegir sjúkdómar eins og hæðarheilabjúgur (acute mounta-
in cerebral edema, HACE) og hæðarlungnabjúgur (high altitude
Hæðarveiki og tengdir sjúkdómar
Tómas Guðbjartsson1,2
Engilbert Sigurðsson2,3
Magnús Gottfreðsson2,4,5
Ólafur Már Björnsson6
Gunnar Guðmundsson2,7
Höfundar eru allir læknar.
1Hjarta- og lungnaskurðdeild, 2læknadeild Háskóla Íslands, 3geðsviði
Landspítala, 4vísindadeild, 5smitsjúkdómadeild Landspítala, 6Sjónlag
augnlæknastöð, 7lungnadeild Landspítala.
Fyrirspurnum svarar Tómas Guðbjartsson, tomasgudbjartsson@hotmail.com
Á G R I P
Þegar komið er yfir 2500 m hæð yfir sjávarmáli geta einkenni hæðar-
veiki gert vart við sig innan nokkurra daga. Áhættan ræðst einkum af
hæð og hraða hækkunar og einkennin eru fjölbreytt. Háfjallaveiki er
langalgengust en lífshættulegur hæðarheilabjúgur og hæðarlungna-
bjúgur geta einnig komið fram. Orsök hæðarveiki er súrefnisskortur
og ófullnægjandi hæðaraðlögun, en meingerð sjúkdómanna sem
hæðarveikin getur valdið ræðst af viðbrögðum líkamans við súrefn-
isskorti. Algengustu einkenni háfjallaveiki eru höfuðverkur, þreyta,
slappleiki, ógleði og lystarleysi, en svefntruflanir og meltingaróþægindi
eru sömuleiðis algengar kvartanir. Algengustu einkenni hæðarlungna-
bjúgs eru mæði og þróttleysi en helstu einkenni hæðarheilabjúgs eru
jafnvægistruflanir auk þess sem ruglástand getur þróast og meðvit-
undarskerðing átt sér stað. Hér er fjallað um öll þessi þrjú birtingar-
form hæðarveiki, fyrirbyggjandi ráðstafanir og meðferð en einnig nýja
þekkingu á meingerð.
pulmonary edema, HAPE) geta einnig þróast, einkum þegar komið
er yfir 3000 metra hæð.1,2
Þessi grein er skrifuð með breiðan hóp lækna í huga en algengt
er að leitað sé til lækna eftir ráðleggingum fyrir undirbúning og
tilhögun háfjallaferða og ferða til staða sem liggja hátt yfir sjávar-
máli.3 Greinin er töluvert breytt frá yfirlitsgrein um sama efni sem
birtist í Læknablaðinu fyrir rúmum áratug4 og mun vonandi nýtast
læknum, öðru heilbrigðisstarfsfólki, nemum í heilbrigðisgreinum
og öðrum sem vilja fræðast um hæðarveiki á íslensku. Textinn
byggist á helstu heimildum sem fundust á PubMED, MEDLINE
og í heimildaskrám nýlegra yfirlitsgreina.5-9 Fyrst er fjallað um
eðlilega hæðaraðlögun og lífeðlisfræði hennar en síðan greint frá
birtingarmyndum og meinlífeðlisfræði þeirra sjúkdóma sem geta
gert vart við sig í mikilli hæð. Loks er útskýrt hvernig fyrirbyggja
má hæðarveiki og meðhöndla.
Mynd 1. Helstu háfjallasvæði heims. Mynd: Guðbjörg Tómasdóttir.
Í grein í Læknablaðinu4 var
heitið háfjallalungnabjúg-
ur notað fyrir high altitude
pulmonary edema og há-
fjallaheilabjúgur yfir high
altitude cerebral edema. Við-
tekin heiti nú eru hæðar-
lungnabjúgur og hæðar-
heilabjúgur. Háfjallaveiki
er áfram notuð sem þýðing
á sjúkdómsheitinu acute
mountain sickness og hæðar-
veiki á high altitude illness.