Læknablaðið - nóv. 2019, Blaðsíða 32

504 LÆKNAblaðið 2019/105
Y F I R L I T
en lengra er haldið upp á við. Eftir það er mælt með því að hækk-
un sé ekki meiri en 500-600 m á dag milli svefnstaða og að taka
hvíldardag fyrir hverja 1000-1200 m hækkun.7 Oft skiptir hæð yfir
sjávarmáli á næturstað meira máli en sú hæð sem gengið er upp
í yfir daginn. Þannig ná flestir hæðaraðlögun með því að lækka
sig í hæð í næturstað eftir dagsgöngu.7 Gott er að ganga rólega og
reyna ekki of mikið á sig. Þetta á sérstaklega við um þá sem áður
hafa fengið hæðarveiki.28
Lyf
Helstu lyf sem hægt er að nota til að fyrirbyggja eða meðhöndla
háfjallaveiki og hæðarheilabjúg eru sýnd á töflu III. Parasetamól
og ósérhæfðir COX-hamlar (til dæmis íbúprófen) hafa góð áhrif á
háfjallahöfuðverk og er enginn afgerandi munur á virkni þeirra
samkvæmt nýlegum rannsóknum.48,49 Þeim sem ætla að ferðast
frá sjávarmáli upp í meira en 3000 m hæð til næturgistingar án
hæðaraðlögunar er oft ráðlagt að íhuga að taka lyf sem draga úr
líkum á hæðarveiki. Langoftast er gripið til asetasólamíðs sem er
karbónik-anhýdrasa hemill sem dregur úr endurupptöku bíkarb-
ónats og natríums í nýrum. Það veldur því losun á bíkarbónati í
þvagi og þar með blóðsýringu (metabolic acidosis). Við það eykst
öndunartíðni til að leiðrétta sýrustig í blóði sem aftur eykur súr-
efnisupptöku í lungum.50 Samkvæmt Cochrane-safngreiningu
frá árinu 2017 virtist lyfið draga verulega úr líkum á háfjallaveiki
með áhættuhlutfall 0,47 (95%-ÖB: 0,39-0,56).51 Alls var um að
ræða 16 rannsóknir með samtals 2301 þáttakendum. Í tiltölulega
fáum rannsóknanna hefur aukaverkunum verið lýst, eða í 5 þeirra
sem tóku til 789 þátttakenda og var þar meðal annars lýst um-
talsverðri aukningu á náladofa (áhættuhlutfall 5,53, 95%-ÖB: 2,81-
10,88). Ennfremur bragðast kolsýrðir drykkir eins og gosdrykkir
og bjór ekki vel á asetasólamíð-meðferð. Ekki er þó talið að allir
sem fara í mikla hæð þurfi að taka asetasólamíð til að fyrirbyggja
hæðarveiki. Þeir sem hafa áður fengið meira en aðkenningu af há-
fjallaveiki ættu þó að íhuga fyrirbyggjandi lyfjameðferð með lyf-
inu. Sömuleiðis ættu þeir sem fara mjög hratt upp án hæfilegrar
hæðaraðlögunar að taka lyfið til að draga úr líkum á hæðarveiki.7,52
Algengast er að nota asetasólamíð, 125 mg eða 250 mg, tvisvar á
dag. Nýleg rannsókn sýndi að lágur skammtur, 62,5 mg tvisvar á
dag, hafði ekki síðri verkun en 125 mg af asetasólamíði tvisvar á
dag.53 Byrjað er að taka lyfið sólarhring fyrir hæðaraukningu og
hætt þegar aftur er komið niður fyrir 2500 m, eða ef staldrað er við
í sömu hæð í meira en 4-5 sólarhringa7 Ekki má gefa asetasólamíð
þeim sem hafa ofnæmi fyrir súlfalyfjum vegna mögulegs krossof-
næmis.7 Til að ganga skugga um að lyfið þolist vel er mælt með að
prófa lyfið við sjávarmál um tveimur vikum fyrir áætlaða notkun.
Sykursterinn dexametasón er talinn draga úr háræðaleka í heila
og þar með minnka líkur á heilabjúg. Nota má hann í samráði við
lækni sem fyrirbyggjandi meðferð ef asetasólamíð þolist ekki eða
frábendingar eru fyrir notkun þess.7,54,55 Cochrane-safngreining
sem birtist árið 2017, og tók til fjögurra rannsókna með samtals
176 þátttakendum, sýndi að lyfið dró ekki marktækt úr áhættu á
háfjallaveiki en þó vantaði lítið upp á að tölfræðilegri marktækni
væri náð (áhættuhlutfall 0,60, 95%-ÖB: 0,36-1,00).51 Ekki er ráðlegt
að taka sykurstera í meira en 10 daga samfleytt vegna hættu á
aukaverkunum og mikilvægt er að hafa í huga að einkenni hæðar-
veiki geta komið fram aftur þegar lyfjagjöf er hætt.56 Ýmis önnur
lyf hafa verið rannsökuð með tilliti til þess hvort þau fyrirbyggi
hæðarveiki en í þeim hópi eru helst magnesíum sítrat og Ginkgo
biloba. Flestar rannsóknir sem gerðar hafa verið, meðal annars
safngreiningar, styðja ekki virkni þeirra.57
Hæðarlungnabjúgur
Að jafnaði gilda sömu fyrirbyggjandi leiðbeiningar og fyrir bráða
háfjallaveiki.7 Þó er sérstaklega mælt með því að forðast of mikla
áreynslu, sérstaklega hjá þeim sem eru með öndunarfærasýkingu.
Ekki er mælt með kalsíumhemlinum nífedipíni til að fyrirbyggja
lungnabjúg nema fyrir þá sem áður hafa fengið hæðarlungna-
bjúg.58 Þeir einstaklingar ættu að hækka sig varlega og taka lang-
virkandi nífedipín, 30-60 mg daglega. Nífedipín veldur víkkun á
lungnaslagæðum og dregur þannig úr æðaherpingnum sem súr-
efnisskorturinn veldur, sem aftur minnkar líkur á lungnabjúg.
Fosfódíesterasa-hemlarnir tadalafíl og síldenafíl virðast hafa svip-
uð áhrif og nífedipín.59 Með því að hamla fosfódíesterasa verður
meira framboð af níturoxíði (NO) í lungnaslagæðum sem veldur
útvíkkun þeirra án þess að hafa áhrif á kerfisblóðþrýsting. Lang-
virkur beta-viðtakaörvi, salmeteról, hefur verið gefinn í innúða-
formi í hærri skömmtum en notaðir eru við meðferð lungnasjúk-
dóma eins og astma og lungnateppu. Það er talið geta flýtt fyrir
að vökvi sé tekinn upp úr lungnablöðrum með því að hafa áhrif á
flutning á natríum og kalíum yfir frumuhimnur.60 Cochrane-safn-
greining frá 2017 staðfesti virkni salmeteróls við að fyrirbyggja
lungnaeinkenni háfjallaveiki (áhættuhlutfall 0,37, 95%-ÖB: 0,23-
0,61), en rannsóknin náði til tveggja rannsókna með 132 þátttak-
endum.51
Meðferð
Almennar ráðleggingar
Mikilvægast er að fara strax niður í minni hæð og skal það alltaf
gert ef aðstæður leyfa.7 Ef einkenni eru væg má íhuga að halda
kyrru fyrir. Oft dugar lækkun um 500-1000 m til að draga veru-
lega úr einkennum. Eftir hvíld og frekari hæðaraðlögun má reyna
uppgöngu á ný ef einkenni voru væg. Ekki er mælt með því að
þeir sem hafa fengið heila- og /eða lungnabjúg reyni frekari upp-
göngu.61 Þá er áhersla lögð á að drekka vel og svala þorstanum
jafnóðum, og forðast þannig vökvatap sem jafnframt dregur úr
einkennum háfjallaveiki. Ofvökvun er óæskileg, enda getur hún
valdið lækkun á natríum í blóði sem getur valdið einkennum sem
líkjast háfjallaveiki.62,63
Lyf og önnur meðferð við háfjallaveiki
Lyf má nota ein sér ef einkenni eru væg eða ef aðstæður leyfa ekki
lækkun í minni hæð, til dæmis vegna veðurs eða náttmyrkurs.
Nota má verkjalyf eins og parasetamól í fullum skömmtum eða
íbúprófen við vægum einkennum, sérstaklega höfuðverk. Tafla III
sýnir hvaða lyfjum má beita hjá sjúklingum með alvarlegri ein-
kenni háfjallaveiki. Eins og fram kom í Cochrane-greiningu frá
2018 vantar vandaðar rannsóknir á gagnsemi þessar lyfja við há-
fjallaveiki. Þær takmörkuðu rannsóknir sem þó hafa verið gerðar