Hugur og hönd - 01.06.2006, Qupperneq 18

Rautt að lita
Um litun með möðrurótum
í heimildum frá 17. og 18. öld
/
Aslaug Sverrisdóttir
Krossmaðra í blóma og smáhespur litaðar úr gulmöðru- og krossmöðrurótum.
Ljósm. Áslaug Sverrisdóttir.
í þessari samantekt er ætlunin að
beina athygli að nokkrum íslenskum
heimildum frá 17. og 18. öld sem
greina frá því hvernig litað var rautt
með möðrurótum. A Norðurlöndum
eru til allmargar tegundir af jurtum
af möðruætt (Rubiaceae), meðal
annars krapp (Rubia tinctorum) sem
áður var ræktað til litunar í Svíþjóð
og Danmörku en er nú fremur sjald-
gæf jurt þar.1 Með rótinni af krapp -
krapprót - má lita haldgóðan rauð-
an lit og rætur fleiri tegunda af
möðruætt gefa rauðan lit. Nokkrar
möðrutegundir vaxa hérlendis. Af
þeim eru gulmaðra (Galium verum)
og hvítmaðra (Galium normanii) al-
gengastar og vaxa nú víða um land,
krossmaðra (Galium boreale) kemur
næst að útbreiðslu og er nú algeng-
ust á suðvesturhorni landsins.2 I
heimildunum frá 17. öld, sem ætlun-
in er að fjalla um í byrjun, er ekki til-
greint hvaða tegund möðru er notuð
í litunina en líklegast er að þar sé um
að ræða eina eða fleiri af ofangreind-
um þremur íslenskum möðrum.
I handriti sem hefur að geyma
safn fróðleiks af ýmsu tagi, nefnt
einu nafni Gandreið og eignað Jóni
Daðasyni (1606-1676) presti í Arnar-
bæli í Ölfusi, er að finna nokkrar lit-
unaruppskriftir.3 Meðal annars segir
þar hvernig lita má lifrautt úr
möðrurótunum og er lýsingin á
þessa leið með nútímastafsetningu
Guðmundar Finnbogasonar:4 „Gula
fyrst verkið og tak krækiberjahrat
hálfþurrt og lát í kringum gjörvallt,
sem sortulyng, og tálga þar ofan í
möðrutágir, sjóð í vatni vel og þek
svo." Þetta má skilja svo að voðin sé
fyrst lituð gul en ekki er getið um úr
hvaða jurt sá guli litur er fenginn.
Hálfþurru krækiberjahrati er síðan
dreift yfir voðina og má skilja tilvís-
un Jóns í sortulyng svo að hratinu
og möðrurótunum hafi verið dreift
jafnt yfir voðina á sama hátt og gert
var við sortulyngsblöð þegar þau
voru notuð til að lita mósvart eða
svart og lýst er í Ferðabók Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar.5 Ef
þannig var farið að hafa jurtirnar
sem litað var með legið milli laga á
voðinni sem síðan var brotin saman
mismikið eftir því hve litunarílátið
var rúmgott. Skilja má af texta Jóns
að möðrurætur og hrat hafi verið
soðið með voðinni í talsvert langan
tíma.6 Ekki er hægt að sjá af þessu
hvort notað hefur verið eitthvert
efni til að festa litinn en fjallað verð-
ur um það atriði síðar í þessari sam-
antekt.
Samtíma Jóni Daðasyni var Þórð-
ur Jónsson (1609-1670) prestur í Hít-
ardal í Mýrasýslu. Með hendi Þórð-
ar er varðveitt í Stofnun Arna Magn-
ússonar Lækningakver.7 Þar er meðal
annars að finna litunaruppskrift
undir fyrirsögninni „Rautt að lita".
Blaðsíðurnar í handritinu eru víða
skaddaðar, meðal annars á jöðrun-
um. Sums staðar er því torvelt að
átta sig á hvað þar átti að standa en
18 HUGUROG HÖND 2006