Bændablaðið - 24.08.2017, Blaðsíða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 24. ágúst 2017
Fáar ef nokkur ættkvísl innan
plönturíkisins inniheldur jafnmik-
inn fjölda mat- og nytjajurta og
ættkvílin brassica eða kál. Innan
ættkvíslarinnar er fjöldi asískra og
evrópskra nytjategunda. Afbrigði
og blendingar teljast í hundruðum
ef ekki þúsundum.
Gróflega áætluð heimsframleiðsla
af káljurtum af ættkvíslinni Brassica
er tæplega 75 milljón tonn sam-
kvæmt tölum FAOSTAD, tölfræði-
deild Matvæla- og landbúnaðarstofn-
unar Sameinuðu þjóðanna. Kínverjar
rækta allra þjóða mest af káli, tæp-
lega 35 milljón tonn, Indverjar eru í
öðru sæti með um 10 milljón tonn,
þar næst koma Rússar með tæp
fjögur milljón tonn. Í Suður-Kóreu
eru ræktuð tæp þrjú milljón tonn
og í Úkraínu um tvö milljón tonn.
Í kjölfarið fylgja svo lönd eins og
Japan, Indónesía, Pólland, Rúmenía
og Bandaríki Norður-Ameríku með
framleiðslu sem er í kringum ein og
ein og hálf milljón tonna á ári.
Áætluð landnotkun til
kálframleiðslu í heiminum eru um
fjórir milljón hektarar í 150 löndum.
Líkt og búast má við flytur Kína
allra þjóða mest út af káli. Spánn er
annar stærsti útflytjandinn, Bandaríki
Norður-Ameríku er í þriðja sæti,
Mexíkó því fjórða og Holland
fimmta. Stærstu innflytjendur káls í
heiminum eru Kanada, Bandaríkin
Norður-Ameríka, Bretlandseyjar,
Hong Kong og Þýskaland.
Rússar neyta allra þjóða mest af
káli, eða um 20 kíló á mann á ári.
Belgar borða tæp fimm kíló á mann,
Hollendingar og Bandaríkjamenn um
fjögur kíló og Spánverjar borða tæp
tvö kíló af káli hver að meðaltali á
ári.
Samkvæmt heimildum Hag-
stofu Íslands og upplýsingum frá
Sambandi garðyrkjubænda var
landbúnaðarframleiðsla á káljurtum
á Íslandi árið 2016 tæp 360 tonn.
Árið 2016 voru flutt inn tæp 1.000
tonn af fersku káli og má gera ráð
fyrir að innflutningurinn verði
enn meiri árið 2017. Lang mest er
flutt inn af fersku káli frá Spáni og
Hollandi.
Fjöldi tegunda, blendinga og
afbrigða
Kál er ættkvísl jurta af krossblómaætt
sem á latínu kallast Brassica. Innan
ættkvíslarinnar er fjöldi mat- og
nytjajurta og líklega inniheldur
engin ættkvísl jafnmargar matjurtir,
blendinga og ræktunarafbrigði.
Auk þess sem innan ættkvíslarinnar
finnast margar villtar plöntur.
Meðal tegunda innan ætt-
-kvíslarinnar eru nytjajurtir eins
og eþíópíumustarður B. carinata,
asíumustarður B. juncea, gulrófa
B. napus var. napobrassica, repja B.
napus og svartmustarður B. nigra.
Uppruni kálættkvíslarinnar er í
tempraða beltinu í Evrópu og Asíu
og er Brassica-tegundum stundum
skipt eftir upprunanum í asískar og
evrópskar káljurtir.
Dæmi um asíska káltegund er
Brassica rapa og undirtegundir
hennar mizuna-kál Brassica rapa
var. nipposinca, komatsuna-kála B.
r. var. perviridis / komatsuna og pak
choi B. r. var. chinensis.
Af evrópsku káli er garðakál,
Brassica oleracea, og fjöldi afbrigða
þess algengast í ræktun.
Flestar tegundirnar eru ein- eða
tvíærar.
Evrópsk garðakál
Uppruni garðakáls er rakin til villu-
jurtar sem kallast Brassica oleracea
og vex við strendur Miðjarðarhafsins
og Vestur-Evrópu.
Villikál er saltþolin fjölær jurt
með trefjarót. Blöðin stór, þykk
með rauðleitum æðum og vaxlagi,
til að varna uppgufun, smáþyrnótt á
neðra borði, blágræn að lit og vaxa
í lágri hvirfingu og upp af henni
uppréttur stöngull sem nær um 60
sentímetra hæð. Blómin gul. Dafnar
vel í kalkríkum malarjarðvegi.
Ekki er vitað hvenær menn fóru
að nýta villt kál til matar en kálfræ
hafa fundist við fornleifarannsóknir
í Alpafjöllum á mannvistarleifum frá
síðbronsöld.
Talið er að Keltar hafi fyrstir hafið
ræktun þess 1.000 til 1.500 árum fyrir
Krist. Plantan er því tekin tiltölulega
seint til ræktunar miðað við aðrar
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Hvítkál. Mynd / Odd Stefán.
Hvítkál tínt á Flúðum. Hnúðkál. Mynd / Odd Stefán.