Bændablaðið - 29.11.2018, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 29. nóvember 201816
Stærstur hluti Íslendinga
hefur aldrei lagt sér grálúðu
til munns. Samt er hún
mikilvægur nytjafiskur sem
færir þjóðarbúinu drjúgar
tekjur, nánar tiltekið hátt í 10
milljarða króna árlega síðustu
árin. Reyndar er grálúðan einn
verðmætasti nytjafiskurinn
á Íslandsmiðum miðað við
afurðaverð reiknað út frá
hverju kílói hráefnis upp úr sjó.
Hvítlúðu, sem við í daglegu tali
köllum yfirleitt bara lúðu, þekkja
allir enda vinsæll matfiskur svo
langt sem elstu menn muna.
Framboð á hvítlúðu hefur þó
minnkað í seinni tíð eftir að lagt
var bann við beinni sókn í hana.
Frænka hvítlúðunnar, grálúðan,
er hins vegar minna þekkt meðal
almennings enda yfirleitt ekki í
boði þar sem neyslufiskur er til
sölu. Það er hreinlega ekki hefð
fyrir neyslu grálúðu hérlendis.
Veiðisagan ekki löng
Reyndar eiga veiðar á grálúðu við
Ísland sér ekki langa sögu. Þær
hófust ekki fyrr en á sjöunda áratug
20. aldarinnar og voru nær eingöngu
stundaðar af útlendingum, mest
Austur-Þjóðverjum og Rússum. Afli
þeirra náði hámarki árið 1967 þegar
hann nam um 30 þúsund tonnum.
Hann minnkaði síðan jafnt og þétt
niður í 10 þúsund tonn árið 1972.
Það var ekki fyrr en árið 1969
sem Íslendingar fóru
að eltast við grálúðu að
gagni og voru veiðar þeirra
takmarkaðar allt til ársins
1977 þegar þær komust í 10 þúsund
tonn. Afli okkar náði svo hámarki
árið 1989 þegar hann komst í tæp 60
þúsund tonn en eftir það dró jafnt og
þétt úr honum. Síðustu árin hefur afli
íslenskra skipa verið 12–13 þúsund
tonn.
Sameiginlegur stofn
þriggja þjóða
Grálúðan finnst á norðlægum
slóðum allt í kringum hnöttinn. Hana
er að finna í Barentshafi, við Ísland,
við Austur- og Vestur-Grænland og í
Kyrrahafi (á ensku gengur grálúðan
undir nafninu Greenland halibut eða
Grænlandslúða).
Stofninn sem
við Íslendingar
veiðum úr
heldur sig á
svæðinu
A-Grænland-Ísland-
Færeyjar og er því sameiginlegur
stofn þriggja þjóða. Meðan ósamið
var um veiðar úr stofninum var veitt
langt umfram ráðgjöf fiskifræðinga
því allir vildu veiðireynslu sína sem
mesta þegar kæmi að samningum.
Árið 2014 tókst samkomulag milli
Íslands og Grænlands sem gerir ráð
fyrir að í hlut Íslands komi 56,4%
af ráðlögðum heildarafla. Það hefur
samsvarað 13.500 tonnum síðustu
tvö árin.
Góð mið á Hampiðjutorginu
Grálúðan er botnfiskur sem fundist
hefur
á 200–2.000 metra dýpi, sjaldan
þó grynnra en á 400 metrum.
Merkingar sýna að grálúða flækist
frá Íslandi til Barentshafs, Færeyja
og Hjaltlands og frá Grænlandi til
Íslands. Við Ísland hefur grálúða
fundist allt í kringum landið en hún
er þó sjaldséð undan Suðurlandi.
Mest er um hana í köldum djúpsjó,
einkum undan Vesturlandi,
en einnig úti af Norður- og
Austurlandi. Mestur afli fæst djúpt
vestur af Látrabjargi á svokölluðu
Hampiðjutorgi en sú nafngift á rætur
að rekja til mikils veiðarfæratjóns
togara á upphafsárum veiða á
þessu svæði. Hampiðjan sem
veiðarfæraframleiðandi „naut
góðs“ af þessu skarki og þaðan
er nafngiftin komin. Að öðru
leyti fæst grálúðuaflinn einkum
í landgrunnskantinum norður
af Vestfjörðum í svokölluðum
Norðurkanti og í kantinum
norðaustan- og austanlands
allt suður á sunnanverðan
Færeyjahrygg.
Það sem sagt hefur
verið hér að framan er að
mestu byggt á bókinni
Sjávarnytjar við Ísland
eftir Karl Gunnarsson,
Gunnar Jónsson og Ólaf
Karvel Pálsson
f iskifræðinga
og sömuleiðis
á grein um
g r á l ú ð u n a
eftir Viðar
H e l g a s o n
fiskifræðing
sem birtist
í t ímarit inu
Sjávarfréttum (3. tbl.
1990).
Nær allur aflinn fæst
í troll og net
Botnvarpan er algengasta
veiðarfærið á grálúðuveiðum og í
hana veiddust 59% heildaraflans á
síðasta fiskveiðiári. Grálúðuveiðar
í sérstök grálúðunet hafa verið að
aukast á liðnum árum og veiddust
38% aflans með þeim hætti.
Samanlagt komu því 97% aflans í
þessi tvö veiðarfæri en afgangurinn
kom sem meðafli á línu og í
rækjuvörpu.
Örfá skip veiða mest af aflanum
Grálúðuveiðar hafa þá sérstöðu
að örfá skip
veiða bróðurpartinn
af heildaraflanum. Þar er
togarinn Guðmundur í Nesi RE í
eigu Útgerðarfélags Reykjavíkur
(áður Brims) í sérflokki en hann
hefur verið gerður út á grálúðu
árið um kring og veiddi 3.295 tonn
af grálúðu á síðasta fiskveiðiári
(miðað við slægðan fisk). Það
var 24% af heildaraflanum sem
nam 13.589 tonnum. Annað skip
sömu útgerðar, Brimnes RE,
veiddi 1.919 tonn af grálúðu á
fiskveiðiárinu. Þessi tvö skip
veiddu því rúmlega 38% af
heildinni.
Grálúðuafli í net nam 5.620
tonnum á síðasta fiskveiðiári og
veiddu þrjú skip 80% aflans. Þau
voru Kristrún RE (1.944 tonn),
Anna EA (1.402 tonn) oig Þórsnes
SH (1.142 tonn).
Verðmætur fiskur
Eins og fram kom í upphafi
er grálúðan einn verðmætasti
nytjafiskurinn á Íslandsmiðum
miðað við afurðaverð reiknað
á hvert hráefniskíló upp úr sjó.
Á árunum 2015 og 2016 var
útflutningsverðið 790–870
krónur reiknað á þennan hátt
en til samanburðar má nefna að
samsvarandi verð á þorski var þá
380–410 krónur.
Árið 2016 nam útflutningur á
grálúðu um 12.000 tonnum, þar af
fóru 88% til Asíulanda, samkvæmt
tölum Hagstofu Íslands. Víetnam
var efst á blaði með um 3.100
tonn, en á eftir komu Japan með
2.700 tonn, Kína með 2.500 tonn,
Hong Kong með 1.180 tonn og
Taívan með 920 tonn.
Grálúðan af Íslandsmiðum er
að langmestu leyti heilfryst um
borð í frystiskipum á sjó. Þar er
hún hausskorin og sporðskorin og
eru hausarnir og sporðarnir líka
frystir og seldir fyrir hátt verð.
Hluti grálúðuaflans er unninn í
frystihúsum í landi eða sendur
ísaður utan í gámum.
Feitur fiskur
Grálúðan er mjög feitur fiskur en
þannig fiskmeti fellur Asíubúum
vel í geð. Íslendingar virðast hafa
annan smekk og kannski af þeim
sökum hefur þessi fisktegund ekki
náð inn á matborð landsmanna
þrátt fyrir aukna fjölbreytni í
framboði á neyslufiski. Eða
hreinlega að engum hafi dottið í
hug að kynna þennan valkost fyrir
neytendum.
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Ef marka má þjóð hátta-
lýsingu Jónasar Jónassonar
frá Hrafnagili var aldrei
keppst eins mikið við vinnu
eins og fyrir jólin. Einkum
var lagt kapp á að ljúka við
ullarvinnu og prjónaskap á
jólaföstunni.
Síðasta vikan fyrir jól var
kölluð staurvika vegna þess
að þá notaði fólk vökustaura
til að halda sér vakandi.
Staurarnir, eða augnteprurnar,
voru gerðar úr smáprikum
ámóta stórum og eldspýtur en
stundum var notað svokallað
baulubein úr þorskhöfði eða
eyruggabein úr fiski. Skorið
var inn í beinið til hálfs en
það haft heilt hinum megin
og á það gerð lítil brotalöm og
skinninu á augnlokinu smeygt
inn í hana. Stóðu þá endarnir
í skinnið og mjög sárt að loka
augunum.
Jónas segir að húsbændur
hafi stundum sett vökustaura
á þá sem áttu erfitt með að
halda sér vakandi við vinnu
síðustu vikuna fyrir jól.
Víða þótti til siðs að þrífa
allt hátt og lágt fyrir jólin.
Menn skiptu um nærföt og
stundum var meira að segja
skipt á rúmunum og mestu
sóðar brutu jafnvel venjur
sínar og voru hreinir og vel
til hafðir um jólin.
Samkvæmt gamalli þjóðtrú
lét guð alltaf vera þíðviðri rétt
fyrir jólin, til þess að fólk
gæti þurrkað plöggin sín fyrir
hátíðina og var þessi þurrkur
kallaður fátækrarþerri.
Til siðs var á mörgum
býlum að fara í kaupstað fyrir
jólin. Sumir fóru eingöngu til
að sækja jólabrennivínskútinn
til að eiga til hressingar.
Stundum var lagt út í mikla
óvissu til að ná í jólaölið og
kom fyrir að menn urðu úti í
slíkum nauðsynjaferðum.
Á flestum bæjum var til
siðs að slátra kind fyrir jólin
til að eiga nýtt kjöt yfir jólin
og mun kindin sú hafa verið
kölluð jólaærin. Jónas segir
að siðurinn hafi að mestu
verið aflagður á Norðurlandi
í sinni tíð en í fullu gildi á
Vestfjörðum langt fram á hans
daga.
Um jólaleytið eru allar
ófreskjur og illþýði á ferð
og gera allt illt sem þau
geta. Tröll og óvættir gengu
um og voru Grýla gamla og
jólasveinarnir hennar þar
fremstir í flokki.
Ekki máti leika sér á
jólanóttina, hvorki spila né
dansa. Til er saga sem segir að
einu sinni hafi tvö börn farið
að spila spil á jólanótt. Kom
þá til þeirra ókunnugur maður
og fór að spila við þau, hann
hvatti þau til að spila við sig
fram eftir nóttu, eða þar til eitt
barnið fór að raula sálmavers
en þá hvarf maðurinn. Þar
mun andskotinn sjálfur hafa
verið á ferð.
Þegar búið var að sópa
húsið gekk húsfreyjan í
kringum það og bauð álfunum
heim með orðunum: „Komi
þeir sem koma vilja, veri þeir
sem veri vilja, fari þeir sem
fara vilja, mér og mínum að
meinalausu.“
Jólin hafa alltaf verið hátíð
barnanna og var til siðs að þau
fengju að borða fylli sína um
hátíðina. Einnig þótti sjálfsagt
að gefa þeim nýja flík svo þau
færu ekki í jólaköttinn. Mörg
börn fengu kerti og þótti það
dýrðarstund að kveikja á
kertunum og horfa á logann
brenna út. /VH
STEKKUR
NYTJAR HAFSINS
Vökustaurar
Grálúðan er einn verðmætasti nytjafiskurinn á Íslandsmiðum
miðað við afurðaverð reiknað út
frá hverju kílói hráefnis
upp úr sjó.
Grálúða.
Það var ekki fyrr en árið 1969 sem
Íslendingarfóru að eltast við grálúðu
að gagni.
Fiskur sem fáir hafa smakkað
Mynd / af vefnum brimhf.is