Bændablaðið - 29.11.2018, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 29. nóvember 201838
Í bókinni Af hverju strái fjallar
dr. Árni Daníel Júlíusson
sagnfræðingur um heimildir um
umhverfissögu Íslands frá 1300 til
1700. Heimildir Árna hafa fæstar
verið skoðaðar áður að einhverju
ráði með tilliti til umhverfissögu
og niðurstaða rannsóknarinnar
kemur á óvart.
Bókin er að stofni til doktorsritgerð
Árna frá Kaupmannahafnarháskóla
frá 1997. „Síðan þá hefur ritgerðin
verið þýdd á íslensku, þróuð áfram
og miklu verið bætt við hana. Það
má því segja að bókin sé uppfærð
útgáfa af ritgerðinni,“ segir Árni.
Fjöldi „nýrra“ býla fundist
Árni segir að bókin fjalli í
megindráttum um þrennt, byggð,
gróðurfar og bændasamfélagið
og samspil þessara þriggja þátta á
Íslandi á tímabilinu 1300 til 1700.
„Bókin er byggð á heimildum sem
lítið hafa verið notaðar fram til þessa
en það er Íslenska fornbréfasafnið
sem er safn í íslenskum skjölum og
bréfum frá elstu tímum til 1570. Þar
er meðal annars að finna heimildir
um byggð á 14. öld sem lítið hafa
verið notaðar til að skoða hvernig
byggðin á þeirri öld var. Auk þess
sem þátttaka Björns Teitssonar
og nokkurra annarra íslenskra
sagnfræðinga í samnorrænni
eyðibýlarannsókn á 8. áratug 20.
aldar, og þær aðferðir sem þeir
þróuðu við að athuga í, var mér
mikill innblástur.
Við skoðun á þessum heimildum
kom í ljós að byggð á 14. öld var
meiri en hingað til hefur verið talið
og lögbýli fleiri sem nemur um 10%.
Fram til þessa hefur tala lögbýla
verið talin 4.000 á fjórtándu öld
eins og á síðari tímum en var 4.400.
Síðan leitaði ég í ritheimildum að
hjáleigum og tvíbýlum og í þeim
fundust ummerki um fjölda þeirra en
ekki jafn skipulega og um lögbýlin.“
Árni segir að til séu á skrám frá
fjórtándu öld tölur yfir fjölda býla
í nær hverri sókn á Norðurlandi,
flestum á Vesturlandi, mörgum
á Austurlandi og nokkrum á
Suðurlandi. „Fyrst og fremst eru
þetta máldagar kaþólsku kirkjunnar
þar sem talið er upp hverjir
greiddu tíund, hey- og ljósatoll til
sóknarkirkna.
Undanfarið hefur við
fornleifaskráningu komið í ljós
nýr heimildaflokkur sem eru leifar
miðaldaeyðibýla. Skráningin er
ítarlegust og athuganir mestar í
Skagafirði og Eyjafirði, einnig
sums staðar í Þingeyjarsýslum.
Við þessi eyðibýli er víða að finna
ummerki um túnrækt. Á ákveðnum
svæðum, þeim sem best hafa verið
rannsökuð, eru eyðibýlin næstum
eins mörg og jarðir sem eru nefndar
í ritheimildum miðalda.“
Íslendingar voru fleiri en talið
hefur verið
Aðspurður svarar Árni því játandi
að Íslendingar á 14. öld hljóti því að
hafa verið fleiri en hingað til hefur
verið talið. „Já, það er nokkuð ljóst.
Það hefur verið talað um að íbúar
hafi verið svona 60 þúsund þegar
mest var á miðöldum, og sveiflast
á bilinu 30 til 60 þúsund, en líklega
verður að hækka þá áætlun fyrir
14. öld að minnsta kosti. Þá sýnist
fjöldi skráðra jarða benda til að íbúar
hafi verið 70 þúsund hið minnsta,
og vísbendingar eins og mikill
fjöldi eyðibýla gerir að verkum að
jafnvel talsvert hærri tölur eru alls
ekki útilokaðar.“
Búskaparhætti á miðöldum
Í bókinni fjallar Árni einnig um
búskaparhætti á miðöldum, búfé,
grasnytjar og landnýtingu. „Í
máldögum eru ekki bara heimildir
um byggð heldur líka búskaparhætti
og fjölda búfjár. Þar kemur fram að
samsetning búfjár á miðöldum var
þannig að nautgripir voru megin
stofninn en ekki sauðfé og það
leiðir til þess að við verðum að
endurskoða allar hugmyndir okkar
um landnýtingu á þeim tíma.
Kýr voru og eru ekki enn settar
á afrétt og þær þurftu annars konar
fóður en sauðfé. Stör var mikilvægt
fóður fyrir nautgripi, þar sem hana
var að finna, og mikið slegin sem
vetrarfóður fyrir það. Víða er að
finna minjar um vel ræktuð tún. Á
þau var borinn búfjáráburður og
annar áburður með skipulögum hætti
og eftirtekja því meiri en síðar varð.
Við erum því að horfa til
búskaparhátta sem voru að mörgu
leyti svipaðir og samtímahættir í
Noregi með mikilli ræktun, miklum
fjölda nautgripa og tiltölulega lítilli
sauðfjárrækt miðað við það sem
seinna varð. Mín skoðun er sú að
það fari ekki að bera á áhrifum
sauðkindarinnar á landið að verulegu
marki fyrr en á 20. öldinni.
Í Fornbréfasafninu er einnig fjöldi
heimilda um kornrækt á 14. öld um
sunnan- og vestanvert landið. Í
bréfasafninu er víða minnst á akra og
sá stærsti var á Görðum á Álftanesi
og var rúmir þrír hektarar að stærð.“
Árni segir að fundist hafi tvö
plógjárn frá miðöldum og að í fornum
heimildum sé talað um arðuruxa,
uxa sem drógu arðra, þá tegund
plóga sem hér var notuð. Einnig
hafi fundist plógför frá miðöldum
í Þegjandadal í Þingeyjarsýslu, sem
sýna að kornrækt var ekki bundin
við Suður- og Vesturland. Það sé líka
athyglisvert að á 14. öld var fremur
kalt, en engu að síður séu þá miklar
heimildir um kornrækt, þær mestu
frá miðöldum.
Fólksfækkun og vinnuaflsskortur
„Á 15. öld hverfa heimildir
um kornrækt skyndilega.
Fornleifarannsóknir á kornrækt
sem Garðar Guðmundsson
fornleifafræðingur hefur gert sýna
einnig að kornrækt minnkaði
mjög mikið á 15. öld. Garðar
bendir á að fólksfækkun vegna
svartadauða sé líklegasta skýringin
á þessari breytingu. Kornrækt
var vinnuaflsfrek og menn hafa í
fólksfæð 15. aldar einbeitt sér að
búfjárrækt.“
Áhrif svartadauða
„Heimildir í fornbréfasafni frá
15. öld sýna að þá lá fjöldi jarða
í eyði. Undanfarið hefur komið í
ljós í rannsóknum á landnýtingu
og gróðurfari, meðal annars í
Húnavatnssýslu, á Fljótsdalshéraði
og í Skaftártungum, að mannfall og
auðn í plágunni hafði mikil áhrif á
gróðurfar. Fólks- og búfjárfækkun
leiddi til minnkandi álags á landinu.
MENNING&BÆKUR
Af hverju strái – Saga, byggð, gras og bændur 1300 til 1700:
Endurskoða þarf hugmyndir
um landnýtingu á miðöldum
Dr. Árni Daníel Júlíusson landbúnaðarsagnfræðingur. Mynd / VH
Syðra-Tungukot, miðaldaeyðibýli í Svarfaðardal. Þvergarður, miðaldagarðlag í Svarfaðardal.