Bændablaðið - 13.12.2018, Blaðsíða 72

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. desember 201872
Ódýr aðferð að koma sér upp skógarlundi
Nú er rétti tíminn fyrir þá sem
áhuga hafa fyrir að koma sér upp
skógarlundi að safna könglum
af barrtrjám. Víða um land eru
þjóðskógar þar sem víða má
safna sér efnivið til skógræktar.
Á höfuðborgarsvæðinu er
t.d. Heiðmörk og mörg önnur
skógræktarsvæði þar sem öllum
er frjáls för.
Þegar könglum af barrtrjám er
safnað þarf að gæta að ýmsu. Nota
þarf góða vinnuvettlinga til að
taka könglana af greinum einkum
stafafuru en þeir eru nokkuð hrjúfir
viðkomu. Þeir geta verið nokkuð
fastir á greinunum og þarf þá að slíta
þá eða snúa þá af greinunum. Best
er að taka köngla sem efst eftir því
sem tök eru á og þá í allþéttvöxnum
lundum. Stök tré sem vaxa ein sér
hafa oft köngla með fræjum sem
spíra illa og jafnvel alls ekki því þá
hafa fræflurnar ekki frjófgast eins
og æskilegast er.
Könglana á að taka alveg heila og
einungis þá sem eru alveg lokaðir.
Best er að tína þá í strigapoka eða
bréfpoka svo vel lofti um þá.
Rétt er að taka brúna alveg
lokaða köngla. Síðan eru þeir lagðir
í þunnt lag í pappaöskjur eða bakka
sem fá má með bjór í vínbúðum.
Þeir eru mjög hentugir til þessa
enda mjög auðvelt að raða þeim og
jafnvel stafla. Nú er mikilvægt að
könglarnir þorni á þurrum stað og
gjarnan við stofuhita. Smám saman
opnast þeir og fræin koma í ljós. Má
jafnvel sjá árangur innan við viku!
Mikilvægt er að hvergi sé möguleiki
á að mygla myndist en þá má
væntanlega gleyma þessu verkefni.
Í einum köngli leynast tugir jafnvel
nokkur hundruð fræja sem mörg
hver gætu orðið að trjám síðar ef
allt gengur að óskum. Öðru hverju
þarf að taka til í könglabökkunum
og gæta vel að vel lofti um og ekki
komi neins staðar raki að því þá er
hætta á myglu.
Fræjunum er gott að varðveita
í lokuðu íláti og geyma á fremur
köldum og þurrum stað við 2-4C.
Við þessar aðstæður geta fræin
varðveist um nokkur ár.
Að vori er rétt að huga að
sáningu. Æskilegt er að vanda sem
best svæðið þar sem vaxtarskilyrði
eru góð. Umfram allt þarf að friða
landið fyrir búsmala því ungar
trjáplöntur eru eðlilega mjög
viðkvæmar fyrir traðki og beit. Ekki
er vænlegt að sá í gróna jörð heldur
jafnvel mel þar sem frosthreyfing
og rof er ekki til staðar. Þegar sáð
er í land með þessu móti geta liðið
nokkur tími uns árangurs verði vart.
En trjáplöntur eru seigar og þegar
þær hafa náð að festa rætur þá geta
þær spjarað sig ótrúlega vel.
Skógræktarfélag Íslands hefur
gefið út undanfarin ár fræðslurit þar
sem mjög stutt en gott yfirlit er um
einstaka þætti trjá- og skógræktar.
Heimasíðan er www.skog.is
Á heimasíðunni má sjá „Útgáfa“
og þar má finna yfirlit um Frækornið.
Í 9. Heftinu er sérstaklega fjallað um
söfnun og sáning barrtrjáafræs.
Trjárækt er ákaflega skemmtilegt
og áhugavert tómsundastarf sem
gefur auk þess ekki einungis gleði
og ánægju heldur einnig gagn.
Skógarskjólið er okkur í þessu
næðingssama landi mjög mikilvægt.
Það gefur okkur einnig tækifæri að
bæta umhverfi okkar og gerir einnig
skepnunum mikið gagn.

Mig langar til að segja
frá eigin reynslu
Snemm sumars 2002 keypti ég
nokkra bakka af stafafuru (pinus
contorta) og gróðursetti í spildu sem
ég og fjölskylda mín á í Borgarfirði.
Svo ótrúlegt sem það kann að hljóma
voru afföllin engin! Allar þessar
örlitlu plöntur hafa vaxið og dafnað
þessi 16 sumur sem liðin eru frá
því þeim var plantað. Nú eru þessi
„smákríli“ orðin að trjám sem hafa
vaxið okkur mannfólkinu langt yfir
höfuð því mörg hver eru að nálgast
5 metra! Og síðustu árin hafa þau
reynt að fjölga sér eftir eðli sínu.
Nú er rétti tíminn að taka köngla af
stafafurunni og nú síðustu helgina
í nóvember tíndi ég töluvert magn
á örfáum klukkutímum. Þessi fræ
munu mörg hver spíra og vaxa og
þessar stafafurur munu eignast
aftur afkvæmi í framtíðinni og bæta
landið þar sem þær munu ná að vaxa
og tímgast. – Góðar stundir!
Guðjón Jensson
leiðsögumaður og eldri
borgari í Mosfellsbæ
Þegar könglum af barrtrjám er safnað þarf að gæta að ýmsu. Könglana á
að taka alveg heila og einungis þá sem eru alveg lokaðir. Best er að tína þá
í strigapoka eða bréfpoka svo vel lofti um þá.
Rétt er að taka brúna alveg lokaða
köngla. Síðan eru þeir lagðir í þunnt
lag í pappaöskjur eða bakka sem fá
má með bjór í vínbúðum. Þeir eru
mjög hentugir til þessa enda mjög
auðvelt að raða þeim og jafnvel
þorni á þurrum stað og gjarnan við
stofuhita. Smám saman opnast þeir
og fræin koma í ljós.
LESENDABÁS
Nú á jólaföstu, þegar verið er
að sæða nær tíundu hverja á í
landinu og tilhleypingar eru að
hefjast á hinum árstíðabundna
fengitíma, er tímabært að hugleiða
nokkur atriði sem skipt geta máli
á fjárbúum, stórum sem smáum.
Bráðþroska lömb og frjósamt fé
Á meðal einkenna íslenska fjárins
er bráður kynþroski lamba af
báðum kynjum. Þannig verða
lambgimbrarnar kynþroska um
sjö mánaða aldur þegar þær hafa
náð 55–65% af fullorðinsþunga
og lambhrútarnir þegar þeir eru
um fjögurra mánaða gamlir við
40–50% af fullorðinsþunga, all
löngu fyrir fengitímann. Þessir
frjósemiseiginleikar skipta vissulega
máli þegar verið er að auka afurðir
eftir hverja vetrarfóðraða kind. Nú
er svo komið að hleypt er til um
90% ásetningsgimbranna í landinu.
Þótt fanghlutfallið sé breytilegt eftir
árum og búum, og lægra en hjá ám,
er það samt talið vera um 86% að
meðaltali og lítið vantar á að hver
lembdur gemlingur skili einu lambi.
Önnur veruleg breyting frá fyrri
tíð er vaxandi notkun lambhrúta á
fengitíma þannig að nú er áætlað
að um 30% áa og lambgimbra í
landinu fái við lambhrútum. Mælt
er með enn meiri notkun þeirra
til að stytta ættliðabilið og hraða
erfðaframförum.
Árstíðabundinn fengitími áa og
lambgimbra
Þótt fengitíminn hér á landi tengist
mjög skammdeginu, enda undir
stjórn dagsbirtu, og flestar ærnar
og lambgimbrarnar séu látnar fá
fang um það leyti sem dagurinn er
stystur, er hinn eðlislægi fengitími
mun lengri. Rannsóknir hafa sýnt
að séu ær ekki látnar fá fang eða
hafi misst fóstur geta þær verið að
ganga fram í maí. Því er það í sjálfu
sér ekkert undrunarefni þegar stöku
ær bera fyrir eða um réttaleytið á
haustin hafi hrútum verið sleppt í
þær fanglausar og geldar í kring um
sumarmál.
Sjaldgæft er að ær sinni hrútum
á tímabilinu frá júní til ágúst en
það kemur þó fyrir stöku sinnum
og reyndar eru þekktir burðir
einstöku áa í öllum mánuðum ársins.
Athyglisvert er að það eru fremur
mislitar en hvítar ær sem fá fang og
bera á óvenjulegum árstímum. Af
þessum sökum eru dæmi þess að ær
beri tvisvar á einu ári, t.d. í ágúst/
september og aftur í apríl/maí.
Hvað með hrútana?
Þótt fram hafi komið árstíðabundnar
breytingar á eistnastærð íslenskra
hrúta er eitt víst að þeir geta lembt
ær á öllum tímum árs, standi það
til boða. Þeir eru ekki aðeins virkir
á hinum hefðbundna fengitíma
frá jólaföstu og fram yfir áramót.
Þarna hefur dagsbirtan áhrif þótt
minni séu en hjá ánum. Þannig hafa
þvermálsmælingar á pungi, sem
endurspegla vel eistnaþunga, sýnt,
að eistun eru smæst á vorin, fara
stækkandi á sumrin og eru stærst
á haustin, þ.e.a.s. skömmu fyrir
fengitíma, þegar sáðfrumumyndunin
er örust. Samkvæmt þessum
mælingum voru eistun 15% stærri
á haustin en á vorin.
Hvað kynhvöt hrúta varðar er hún
sennilega sterkust í skammdeginu
en athuganir hafa þó sýnt að hún
er óaðfinnanleg utan þess tíma,
jafnvel á sumrin. Í athugunum
reyndust hrútar sem voru mjög
virkir á venjulegum fengitíma að
vetrinum það líka þegar sól var hátt
á lofti. Hugsanlega eru þó einhver
árstíðabreytileiki í sæðismagni og
gæðum.
Lambhrútar eða fullorðnir hrútar
Flestir lambhrútar eru vel virkir og
gagnast bæði lambgimbrum og ám
skömmu eftir að lífeðlisfræðilegum
kynþroska er náð á haustin. Eistun
eru þó miklu smærri en hjá
veturgömlum og eldri hrútum. Sem
dæmi má nefna að októbervigtanir
á eistum( hægra + vinstra) gáfu
meðatölin 270 gr. hjá lambhrútum,
425 gr. hjá veturgömlum og 500
gr. hjá þeim fullorðnu. Breytileiki
innan hvers hóps var verulegur. Sú
almenna viðmiðunarregla að ætla
lambhrútum 20-30 ær og þeim eldri
30-50 ær á venjulegum þriggja vikna
fengitíma er því skynsamleg þótt
vitað sé að margir hrútar geti annað
fleiri ám með góðu móti.
Eftir því sem næst verður komist
lækkar hið háa fanghlutfall ánna
ekki, og frjósemi þeirra að öðru leyti
ekki heldur, þótt lambhrútar fremur
en eldri hrútar séu notaðir. Jafnvel
hefur komið fram vísbending um
að betra sé að nota lambhrúta fyrir
jafnöldrur sínar enda er algengt að
hafa þann háttinn á. Þetta getur
m.a. skýrst af því að fullorðnir
hrútar sýna lambgimbrum að
jafnaði minni áhuga en ám vegna
veikara beiðslis og einnig getur
stærðarmunur við pörunina komið
við sögu.
Aðferð við tilhleypingar
Fyrr á árum var algengast að hrútur
væru leiddir til ánna einu sinni eða
tvisvar á dag þannig að vel var fylgst
með því hvaða ær væru að ganga en
þær eru blæsma í tvo sólarhringa
að jafnaði. Þá er þægilegt að skrá
fangdag og reikna síðan út væntanlega
burðardag hverrar ær miðað við
miðlungs meðgöngutímann 143
daga. Einnig kemur strax í ljós ef
hrút tekst ekki að lemba, tímabundið
eða jafnvel varanlega.
Sums staðar voru þó hrútar látnir
ganga stöðugt með ánum allan
fengitímann, einkum á beitarhúsum,
sérstaklega þar sem fé lá við opið.
Enn er slíkt þekkt. Einnig að hleypt
sé til áa, hverrar fyrir sig, einkum
í sumum smærri hjörðum. Eftir
því sem búin hafa stækkað er
algengast að hrút sé sleppt í hverja
kró/garða, fylgst með því að hann
sinni hlutverki sínu með eðlilegum
hætti og hann látinn vera með ánum
eða gimbrunum allan fengitímann.
Oftast gefst þetta vel nema í þeim
fáu tilvikum þegar hrúturinn hefur
reynst ófrjór þótt hann hafi sýnt
óaðfinnaleg tilþrif við pörun.
Athugað hefur verið hvort
tilhleypingaraðferðin skipti máli. Í
tilrauninni var annars vegar hleypt
til einu sinni á dag og hverri blæsma
gimbur haldið en hins vegar sami
tveggja vetra hrútur hafður með
samanburðarhópi sex klukkustundir
samfellt á dag, án afskipta, og
engum haldið. Alls enginn munur
kom fram, fanghlutfallið var 92,6 %
og að meðaltali fæddist 1,1 lamb um
vorið í báðum hópunum.
Lokaorð
Eftir því sem næst verður komist
virðist ekkert mæla því í mót að
nota lambhrúta við tilhleypingar
í æ ríkari mæli, hvort sem er fyrir
lambgimbrar eða ær. Þá virðist
aðferð við tilhleypingar ekki
skipta máli.
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson
oldyrm@gmail.com
Höfundurinn er áhugamaður
um sauðfé og sauðfjárrækt,
er sjálfstætt starfandi
búvísindamaður og
hefur m.a. sinnt ýmsum
æxlunarlífræðilegum
rannsóknum og athugunum.
Fengitími sauðfjár og notkun hrúta
Á FAGLEGUM NÓTUM
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson. Flestir lambhrútar eru vel virkir og gagnast bæði lambgimbrum og ám
skömmu eftir að lífeðlisfræðilegum kynþroska er náð á haustin.