Bændablaðið - 09.05.2018, Qupperneq 16

16 Bændablaðið | Miðvikudagur 9. maí 2018
Botntroll ber höfðuð og herðar
yfir önnur veiðarfæri íslenskra
skipa. Fiskur veiddur í trollið
skilaði um 43% aflaverðmæta
árið 2016. Línan, sem er í öðru
sæti, nær því ekki einu sinni að
vera hálfdrættingur á við trollið.
Í aldaraðir var handfærið eina
veiðarfærið sem íslenskir sjómenn
notuðu og hélst það svo að mestu
leyti allt fram undir lok 19. aldar.
Í byrjun 20. aldar ryðja skipsvélar
sér til rúms sem kunnugt er, skipin
stækka og síðast en síst koma ný
og öflugri veiðarfæri til sögunnar.
Þrjú veiðarfæri með tæp 80%
Íslenska sjávarauðlindin er gjöful
og þau aflaverðmæti sem þangað
eru sótt nema eitthvað á annað
hundrað milljörðum króna á ári.
Á síðasta ári voru aflaverðmætin
um 110 milljarðar en árið 2016
um 133 milljarðar. Bæði árin
losaði aflinn rúmlega milljón
tonn. Til að ná þessum afla nota
Íslendingar nokkrar mismunandi
tegundir veiðarfæra. Um einn
tugur veiðarfæra er tiltekinn í
sundurliðun Hagstofunnar yfir afla
og aflaverðmæti eftir veiðarfærum.
Val á veiðarfærum ræðst af
mörgum þáttum. Sum þeirra
eru sérhæfð eftir fisktegundum,
fiskimiðum og árstímum. Önnur
eru nokkuð alhliða og þá fer það
stundum eftir kenjum kokksins,
ef svo má að orði komast, hvort
valin eru net, troll, lína eða dragnót
við veiðar á nokkrum algengum
nytjategundum. Fjölbreytnin er þó
minni en ætla mætti við fyrstu sýn
því þrjú veiðarfæri, þ.e. botntrollið,
línan og flottrollið, eru með tæp 80%
verðmætanna.
Hér á eftir verður gerð grein fyrir
aflaverðmæti eftir veiðarfærum árið
2016 en tölur fyrir árið 2017 liggja
ekki fyrir á vef Hagstofunnar. Það
kemur væntanlega ekki að sök því
notkun veiðarfæra breytist ekki svo
mikið á milli ára.
Botntrollið, stórbætt aflameðferð
Árið 2016 voru veidd um 272 þúsund
tonn af fiski í botnvörpu að verðmæti
um 57 milljarðar króna, sem er um
43% af heild eins og áður er komið
fram. Þar af voru 124 þúsund tonn
af þorski að verðmæti rúmir 26
milljarðar, eða um 45% verðmæta
þorsksins.
Tími botntrollsins kom þegar
Íslendingar hófu togaraútgerð í
byrjun síðustu aldar. Bátar nota
þetta veiðarfæri einnig, eingöngu eða
hluta úr ári. Trollið hefur, þrátt fyrir
mikilvægi þess, ekki notið mikillar
virðingar. „Togarafiskurinn“ þótti
hér í eina tíð vart boðlegur á matborð
Íslendinga. Stórbætt aflameðferð um
borð í togurum og styttri veiðiferðir
hafa meðal annars gert það að
verkum að togarafiskurinn þykir nú
herramannsmatur.
Botnvarpan er nær einráð við
veiðar á vissum fisktegundum, svo
sem á karfa. Um 93% alls karfaafla
eru veidd í trollið. Vandséð er
að þessi fisktegund verði nýtt án
botnvörpunnar.
Línan í mikilli sókn
Línan er í öðru sæti yfir aflaverðmæti
eftir veiðarfærum með um 18% af
heild. Um 117 þúsund tonn af fiski
rötuðu á króka línunnar að verðmæti
23,5 milljarðar. Línan var í mikilli
sókn í loks síðustu aldar og hefur
hún tekið yfir hlutverk netanna sem
lengi vel komu næst botntrollinu
að mikilvægi við þorskveiðar.
Um 30% af aflaverðmæti þorsks
er tekið á línu, tæp 40% af ýsu og
um 55% af steinbít. Alla jafna er
línufiskur eftirsóttasta hráefnið til
vinnslu.
Línuveiðar skiptast í tvennt eftir
útgerðarflokkum. Annars vegar
eru stærri bátar með sjálfvirkar
beitningarvélar um borð og
veiðiferðirnar taka nokkra daga.
Hins vegar eru smábátar sem
stunda dagróðra. Þeir eru ýmist með
beitningarvélar eða línu í bölum
sem beitt er í landi.
Flotvarpan veiðir mest
í tonnum talið
Flotvarpan er í þriðja sæti yfir
aflaverðmæti. Hún gaf rétt rúma 23
milljarða, eða rúm 17% af heildinni.
Flotvarpan er einnig það veiðarfæri
sem veiðir mest í tonnum talið, eða
rúm 470 þúsund tonn.
Flotvarpan er ákaflega sérhæft
veiðarfæri. Hún er dregin miðsævis
eða uppi í sjó og er nú nær eingöngu
notuð við veiðar á uppsjávarfiski,
kolmunna, loðnu, makríl og síld.
Hér á árum áður var flotvarpan
einnig stórtæk við veiðar á
úthafskarfa á Reykjaneshrygg áður
en sá fiskstofn hrundi.
Kolmunni er eingöngu tekinn í
flottroll sem og norsk-íslensk síld
og megnið af makrílafla. Loðna
er einnig veidd í flottroll framan
af vertíð, oft í miklum mæli þegar
kvótinn er stór. Ennfremur er
íslenska síldin veidd í flottroll þegar
hún er ekki inni á fjörðum.
Netin mega muna
fífil sinn fegurri
Netin eru í fjórða sæti. Í þau
veiddust um 34 þúsund tonn að
verðmæti tæplega 8 milljarðar
sem eru aðeins 6% af heildinni.
Netin mega muna fífil sinn
fegurri. Sú var tíðin að þau voru
mikilvægasta veiðarfærið á
vetrarvertíð sunnanlands. Um tíma
á síðustu öld voru netabátarnir svo
margir við veiðar á miðunum við
Vestmannaeyjar að siglutré þeirra
voru eins og skógarþykkni að sjá
úr fjarska. Nú eru aðeins örfáir
netabátar gerðir út á vertíðinni
og netin skila aðeins um 9% af
aflaverðmæti þorsks.
Netafiskurinn var ekki
hátt skrifaður fremur en
togarafiskurinn vegna þess að ekki
var alltaf vitjað um netin daglega.
Í seinni tíð eru netin aldrei látin
liggja lengur en eina nótt og um
hávertíðina eru netin iðulega lögð
og dregin samdægurs og aflinn
spriklandi ferskur.
Einstaka fisktegundir eru aðeins
veiddar í net eins og grásleppan
og stór hluti skötuselsaflans er
veiddur í net.
Dragnótin veiðir allt
sem að kjafti kemur
Dragnótin skapar fimmtu mestu
aflaverðmætin eða rúma 7
milljarða og rúm 5% af heildinni.
Dragnótin er botndregið veiðarfæri
en er aðeins notað á mjúkum botni
ólíkt trollinu. Dragnótin er alhliða
veiðarfæri og veiðir nánast allt
sem að kjafti kemur ef svo má að
orði komast.
Dragnótin er notuð við veiðara á
helstu tegundum eins og þorski og
ýsu. Þá hentar hún sérstaklega vel
við veiðar á kolategundum. Þess
má geta að 65% skarkolaaflans
eru veidd í dragnót.
Handfærin í endurnýjun
lífdaga
Handfærin eru í sjötta sæti. Þau
skiluðu tæpum 26 þúsund tonnum
að verðmæti tæpir 5 milljarðar
sem eru tæp 4% af heildinni. Hér
er einkum um þorsk og makríl
að ræða. Færaþorskurinn var
tæp 16 þúsund tonn árið 2016 og
makríllinn tæp 8 þúsund tonn.
Handfæraaflinn dróst verulega
saman þegar dagakerfið svonefnda
fyrir smábáta var aflagt fyrir
rúmum áratug. Árið 2008 nam
færaþorskurinn aðeins um 3.700
tonnum, en hafði lengst af áður
verið 15 til 25 þúsund tonn á ári.
Með tilkomu strandveiða gengu
handfærin í endurnýjun lífdaga.
Handfærabátar hafa einnig
blandað sér í veiðar á makríl,
hinum nýja nytjafiski Íslendinga.
Nótin veiðir loðnu og síld á
grunnslóð
Nótin er í sjöunda sæti. Í hana
voru veidd 100 þúsund tonn að
verðmæti 4,7 milljarðar og tæp
4% af heildarverðmætum. Nótin
er eingöngu notuð við veiðar á
uppsjávarfiski, loðnu og síld, og
var lengi vel eina veiðarfærið á
því sviði svo heitið gat, áður en
flotvarpan blandaði sér í leikinn.
Loðnan er yfirleitt veidd í
flotvörpu fyrri hluta vertíðar
eins og áður segir, þar sem henni
verður við komið, en í nót þegar
loðnan hefur þétt sig og er komin
á grynnri sjó. Hér áður fyrr, þegar
loðnukvótinn var stærri en nú er,
veiddist óhemjumagn af loðnu í
nótina.
Íslenska síldin er einnig veidd
í nót ef og þegar hún gengur á
grunnin eða inn í firði til vetursetu.
Önnur veiðarfæri
Rækjuvarpan er í áttunda sæti
með tæp 2% af aflaverðmæti og
humarvarpan í því níunda með
1,5%.
Önnur veiðarfæri skila
hverfandi verðmætum í saman-
burði við heildina en þar er
einkum um að ræða plóga, sem
veiða sæbjúgu og hörpudisk, og
gildrur sem fanga beitukóng og
krabba.
Þrjú veiðarfæri með um
80% aflaverðmæta
Steinbítur missir tennurnar
um hrygningartímann og tekur
ekki til sín fæðu. Síðan vaxa
nýjar tennur en þá er hann
orðinn rýr og sækir upp á
grunnslóð í leit að fæðu.
Aðalfæða hans eru alls konar
botndýr, einkum skeljar, eins
og aða og kúfiskur, krabbadýr,
sniglar, ígulker, en einnig étur
steinbíturinn töluvert af öðrum
fiski einkum loðnu.
Loðna
Loðnan er uppsjávarfiskur sem
leitar til botns á grunnsævi til
þess að hrygna, en að mestu leyti
er hún langt norður í höfum í leit
að æti. Fæða loðnunnar eru ýmiss
konar svifdýr, s.s. krabbaflær,
ljósáta, pílormar, fiskaegg og
seiði. Loðnu er að finna í nyrstu
höfum jarðarinnar þar sem hún
er mjög útbreidd. Hún er t.a.m.
í Hvítahafi, Barentshafi, við
N-Noreg, Ísland, Grænland og
einnig er hún norðan Kanada. Í
Kyrrahafi var talið að um aðra
tegund væri þar að ræða, en nú
er almennt talið að tegundin
sé sú sama. Í N-Atlantshafi og
Barentshafi eru fjórir sjálfstæðir
loðnustofnar.
Ufsi safnast saman fyrstur
þorskfiska
Fullorðinn ufsi safnast saman
að vetrarlagi, fyrstur allra
þorskfiska, til hrygningar, og
hefst hrygningin hér við land
síðari hluta janúar og stendur
fram í miðjan mars. Ufsinn
hrygnir einkum á Selvogs- og
Eldeyjarbanka á um 100 til
200 metra dýpi. Ufsinn verður
kynþroska 4 til 7 ára og er hann
þá orðinn 60 til 80 sentímetra
langur. Fæða hans er breytileg
eftir stærð og svæðum. Fullorðnir
fiskar éta mest ljósátu, fiskseiði,
loðnu, síld og stærsti fiskurinn
étur einnig smokkfisk.
Margir óvinir
Þorskurinn á sér marga óvini í
náttúrunni, auk mannsins. Hann
er fæða ýmissa stærri fiska
og fugla og þá er hann einnig
grimmt étinn af hvölum, selum
og hákörlum.
Þuríður sundafyllir
Landnámabók segir frá
fjölkynngi Þuríðar land-
námskonu í Bolungarvík en
hún var ættuð frá Hálogalandi
í Noregi. Einu sinn þegar fisk
þraut í heimabyggð hennar settist
Þuríður á seiðhjall sinn og efldi
seið. Tókst henni svo vel til að öll
sund fylltust af fiski. Með þessu
forðaði Þuríður byggðarlagi
sínu frá hungursneyð og hlaut
viðurnefnið sundafyllir.
Fiskar með heitt og kalt blóð
Ríflega 29.000 tegundir af fiskum
hafa verið greindir í heiminum
og er algengt að þeim sé skipt
í vankjálka t.d. steinsugur,
brjóskfiska t.d. háffiskar og
skötur og beinfiska t.d. þorskur
og ýsa. Flestir fiskar eru með kalt
blóð, en sumar tegundir eins og
háffiskar og túnfiskar eru með
heitt blóð.
Engin fiskur í Dauðahafinu
Fiskar finnast í öllum vistkerfum
vatns, bæði ferskvatni, söltu vatni
og ísöltu vatni, á grynningum
og neðarlega í hafdjúpunum.
Í nokkrum vötnum með mjög
hátt saltinnihald, eins og
Dauðahafinu og Great Salt Lake
í Bandaríkjunum, finnast engir
fiskar. /VH
Tannlaus
steinbítur
STEKKUR
HLUNNINDI&VEIÐI
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Aflaverðmæti eftir veiðarfærum 2016
Verðmæti Hlutfall
Botnvarpa
Lína
Flotvarpa
Net
Dragnót
Handfæri
Nót
Rækjuvarpa
Humarvarpa
Önnur veiðarfæri
Togveiðar skila hlutfallslega mestum verðmætum í sjávarútvegi. Hér eru nýjustu og að sumra mati einhverjir